Ercan Uygur: Heterodoks iktisat ve Türkiye

“Heterodoks İktisat” bugünlerde gündemin ön sırasında. Üstelik, Türkiye ekonomisindeki gelişmeler ve uygulanan siyasetler eşliğinde ele alınıyor. Bu kavram, örneğin Hazine ve Maliye Bakanlığının 29 Eylül’de “Ekonomik Dönüşüm ve Yeni Paradigmalar Zirvesi”nde sıkça belirtildi.

Bakan Nebati’nin bu toplantının açılış konuşmasında yer alan şu cümlesi çok alıntılandı:
“Neoklasik iktisat fikrinden epistomolojik bir kopuşu temsil eden heterodoks yaklaşım günümüzde giderek ön plana çıkan davranışsal iktisat ve nöroekonomi ile daha fazla değer kazanmaktadır.” Bunu anlamadık diyenler, cümleye atıf yaptı.

Aslında Bakan Nebati bence dinlenen bir konuşma yaptı, danışmanların yazdıklarını prompter’dan düzgünce okudu. Konuşması Türkçe olsa da, tümü yabancı akademik iktisatçı olan konuşmacılara seslendi. Hiç yerli konuşmacı yoktu aslında. Konuşmasının sonunda şöyle dedi; içeride, dışarıda iktisat modelimizi çok eleştiriyorlar, inşallah sözlerinizle modelimize dayanak vereceksiniz.

Şimdilerde artık heterodoks bir yaklaşım olarak lanse edilen “Yeni Ekonomik Model (YEM)”den kelam ediyordu. Toplantının başında Bakan Nebati bu modelin mimarı olarak açıklandı. Daima vurgulanan bu modeli, bakanın kendisi olmasa da, bir yerli akademisyen özetleyebilirdi.

İktisatçıların anladığı manada bir “model” varsa açıklanmalıdır. Söylenen şu; “YEM, heterodoks yaklaşımımızı yansıtıyor. Bu yaklaşımda yatırımı, üretimi, istihdamı, ihracatı, cari dengeyi önemsiyoruz ve hedefliyoruz.” Açıkça söylenmese de, “enflasyonu ve döviz kuru artışlarını çok önemsemiyoruz” sonucu ortaya çıkıyor.

Daha evvel de birkaç sefer tabir ettim. YEM, seçime hazırlık yapmak ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın faize karşı ideolojik duruşunu yansıtmak üzere uygulanan genişlemeci para siyaseti için sonradan hazırlanmış bir münasebet, bir kılıf niteliğindedir.

2021 sonlarında döviz kurunda ve enflasyonda patlamalar olunca, YEM ileri sürüldü. Bakınız Uygur (21 Aralık 2021 ve 23 Aralık 2021). İktisat idaresi bu patlamaların süreksiz olduğunu düşündü, şaşırdı, lakin enflasyon süratle sürüyor. Eylül 2022’de yıllık tüketici enflasyonu TÜİK’de yüzde 83,45, ENAG’da yüzde 186,27 ve İTO’da yüzde 107,42 oldu.

29 Eylül toplantısına katılmış değilim, esasen davetli değildim. Lakin gerçekleştirilen dört oturumun üçünü ve Prof. B. Eichengreen’in internet üzerinden yaptığı sunumu “youtube” ekranından izledim, yaklaşık 6 saatimi aldı. Birtakım konuşmacılar, diğer ülkelerle birlikte, Türkiye’deki büyümenin özelliklerini ele aldılar, bunlara dikkat ettim.

Söyledikleri, Türkiye iktisadının zayıf istikametlerini ortaya koyuyordu. Son haftalarda vurguladığım Türkiye’nin bilhassa beşeri sermayede ve bilgi teknolojilerinde geri kaldığını onlar da değerle belirttiler. Bu mevzulara iktidar değinmiyor bile.

Başkalarının dikkatini çekti mi bilmiyorum, fakat bunların siyasi platformlara da taşınabilmesi gerekir. Zira beşeri sermayenin temeli olan eğitim / öğretim milyonlarca öğrencinin ve ailelerinin geleceğini, umutlarını ilgilendiriyor.

Yabancı iktisatçılardan birkaçı para ve faiz konusuna da değindi. Bildiğimiz bir mevzu; enflasyon 2021 başlarından itibaren yükselince, ABD başta olmak üzere batı merkez bankaları gecikmeli de olsa faizi yükselttiler. Fakat sakinlik mümkünlüğü da yükseldi. Öyleyse, ortodoks olarak kabul edilen bu siyasete tenkit de var. Bilhassa Avrupa’da. Türkiye’deki üzere faizi indirseler miydi sanki?

Şimdi evvel kısaca heterodoks iktisadı ve Türkiye’deki siyasetlerle bağını açıklayalım. Sonra, yer kaldığı ölçüde, yabancı konuşmacıların Türkiye ile ilgili saptamalarını ele alalım.

Heterodoks iktisat ve Türkiye’de iktisat yönetimi

Elektronik olarak yayınlanan bu bültenin (kısaca HEN) birinci sayısı 29 Eylül 2004’te, 301inci son sayısı 12 Eylül 2022’de yayınlandı. Haber bülteni deniliyor lakin, bültenin yer aldığı web sitesinde yüzlerce sayfa bilgi, yayın, duyuru ve tartışma yer alıyor.

Heterodoks iktisat, neo-klasik yaklaşımı temel almayan birçok iktisadi kanıyı ve farklı araştırma alanını kapsayan şemsiye bir kavramdır. Bu şemsiyenin altında değişik fikir ve yaklaşımı temsil eden çok sayıda iktisatçı birliği ve derneği var.

2016 yılının heterodoks iktisat rehberinde (Heterodox Economics Directory) bu birliklerin sayısı 40 dolayında idi. Bunların isimlerinden heterodoks iktisadın bileşenlerini ortaya çıkarabiliriz. Benim seçtiğim ve yükü olduğunu varsaydığım kimi iktisatçı birlikleri şunlar;

1) Evrimsel İktisat Birliği (AFEE), 2) Kurumsal Niyet Birliği (AFIT), 3) Heterodoks İktisat Birliği (AHE), 4) Toplumsal İktisat Birliği (ASE), 5) Memleketler arası Feminist İktisatçılar Birliği (IAFFE),
6) Radikal Politik İktisat Birliği (URPE), 7) Post-Keynesyen İktisat Çalışma Kümesi (PKSG) ve son olarak 8) Dünya İktisat Birliği (WEA).

Bu birliklerin kimilerinin altında da farklı dernekler var. Örneğin, altıncı sıradaki Radikal Politik İktisat Birliği (URPE) altında Marksist ve sosyalist iktisatçı dernekleri yer alıyor.

Sekizinci sıradaki Dünya İktisat Birliği (WEA) 2011 yılında heterodoks iktisatçılar öncülüğünde kurulmuştur. Memleketler arası İktisat Birliği’nden (IEA) farklıdır. IEA, 1950 yılında UNESCO’nun teşebbüsüyle kurulmuştur. Bedelli iktisatçımız Dani Rodrik şimdiki IEA lideridir (kendim de müşavere konseyi üyesiyim), tıpkı vakitte WEA idare şurası üyesidir.

Farklı yaklaşımlar olsa da, heterodoks iktisatçılar şunları çoklukla kabul ederler; (i) İktisatla uğraşmak, geniş manada toplumsal bir hususta çalışmak demektir, (ii) ekonomik süreç ve hareketlerde belirsizlik vardır ve kıymetlidir, (iii) efektif talep prensipleri de değerlidir, (iv) para ekseriyetle içseldir, (v) çalışmalarda çoğulculuk ve hususlar ortası (interdisciplinary) geçişler vardır.

Heterodoks iktisatçılar, ana-akım iktisadın kutsal üçlüsünü (kıt kaynaklar, rasyonellik (optimum davranış), başta piyasanınki olmak üzere her tıp denge) tümüyle reddetmeseler de bunların iktisatta tek çıkış noktası olduğunu kabul etmezler ve bunlara yakın durmazlar.

Belki bu nedenle olmalı, “ana-akımı izleyen iktisatçı meslektaşlar ve kurumlar tarafından ‘marjinal’ olarak kabul edilen iktisat yaklaşımları, heterodoks iktisatçılarca kabul görür. Böylelikle heterodoks iktisat, ana akım iktisada bir seçenek oluşturur.” Lee ve Jo (2014).

Heterodoks iktisat kavramını evvel kurumsal iktisadı tanımlamak için 1930’larda kullanıldığı belirtilir. Lee ve Jo (2014). Sonra 1980’lerde Marksist ve Post-Keynesyen iktisat da heterodoks iktisat içinde kabul edilmiştir. 1990’larda  ana-akım iktisada karşı olduğu düşünülen Avusturya iktisadı, feminist iktisat, toplumsal iktisat,… da heterodoks iktisada dahil edilmiştir.

Bu hususun detayına daha fazla giremiyoruz, uzatmadan şu soruyu soralım: Türkiye’deki iktidarın heterodoks iktisatla ne ilgisi var? Bakan Nebati bu soruya karşılık verdi aslında.

Şöyle ki, iktidarın uyguladığı, seçimi ve ideolojiyi gözeterek uygulanan siyasetler çok başarısız oldu, bilhassa enflasyon orta ve düşük gelirlileri çökertti, büyük belirsizlik ve buhran yarattı. Haliyle her görüşte iktisatçı bu siyasetleri ağır olarak eleştirdi. (Belki istisnaları olabilir.)

Bunun üzerine Bakan Nebati artık diyor ki, biz ortodoks siyasetler uygulamadık, heterodoks siyasetler uyguladık, öyleyse heterodoks iktisatçılar bize takviye versin. Özcesi, iktisat idaresi artık heterodoks iktisatçılara sığınıyor, tenkitleri bu türlü göğüslemek istiyor. Olabilir mi?

Önce şunu sormak gerekir; iktidarın üst yöneticileri feminist iktisadın, radikal, sosyalist ve Marksist iktisadın, toplumsal iktisadın, Post-Keynesyen iktisadın,…heterodoks iktisat içinde olduğunu bilseler, bu sığınmayı isterler mi?

Daha kıymetlisi, heterodoks iktisat içindeki bu farklı yaklaşımların en azından kimileri idarenin bu talebini kabul eder mi? Emek gelirinin ne kadar düştüğünü, fakirliğin ve hatta açlığın arttığını bilseler bu talebi uygun bulurlar mı? Örneğin feminist iktisatçılar Türkiye’nin İstanbul Muahedesinden bir imza ile çekildiğini bilseler, bu talebi kabul ederler mi?