Yeni bir büyük güç rekabeti çağı, dünya iktisadının haritasını tekrar çiziyor ve iş dünyası şeflerini giderek artan sayıda global problemler etrafında gezinmeye zorluyor.
Avrupa’da kızışan sıcak savaş ve ABD ile Çin ortasında tırmanan soğuk bir savaşla, dünyanın geri kalanı taraf seçme baskısı altında. Siyasi önderler, doğal gazdan yarı iletkenlere kadar hayati kıymete sahip malların eksikliklerini önlemek ve denetim ettiklerini kaldıraç olarak kullanmak için savaşırken yeni ekonomik öncelikler dayatıyorlar.
Bu hafta Davos’ta bir ortaya gelen ticaret devlerine nazaran, tüm bunlar, daha yakın global bağlar çağından uzaklaşmaya işaret ediyor.
Dünya Ekonomik Forumu’ndaki tartışmalar, ortaya çıkan bu jeo-ekonomik riskler etrafında dönecek. Kimileri, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden bu yana dünya çapında güç güvenliğine odaklanması yahut ABD’nin Çin’i en son teknolojiden yoksun bırakma kampanyası üzere kilit mallara yahut pazarlara odaklanıyor. Başkaları coğrafik, her şeyden evvel Tayvan’daki çatışma tehdidi tartışılıyor.
Danışmanlık firması Bain & Co.’daki Makro Eğilimler Grubu’nun New York merkezli genel müdürü Karen Harris “Finansal kırılganlık içeren daha parçalanmış bir dünyada yaşıyoruz, bu yüzden herkesin aklında açıkça olan bir şey var: Daha çok kutuplu bir dünyada nereye yatırım yapılacağı ve nasıl yatırım yapılacağı” diyor.
Silah haline dönüşen enerji
Enerji, ABD ve müttefiklerini Rusya ile karşı karşıya getiren ekonomik savaşın merkezinde yer alıyor. Her iki taraf da bunu silah haline getirmeye ve 2023’te daha fazla düzensizlik potansiyeli var.
Putin, Rusya’nın ABD ve G7 müttefiklerinin dayatmaya çalıştığı fiyat hudutlarına katılan hiçbir ülkeye petrol satmayacağını söyledi. Şimdilik, bu varil başına 60 dolarlık bir limit manasına geliyor. G-7 kuralları, Rusya’nın ham petrol ihracatını bu eşiğin çok altına itmeye yardımcı oldu – potansiyel olarak Putin’in savaşı finanse etme yeteneğini sıkıştırdı.
Rusya’nın hala alıcıları var, bilhassa Hindistan, Çin ve Türkiye. Ayrıyeten, petrol piyasalarında tahribata yol açacak olan arzı büsbütün durdurma seçeneğine de sahip – enflasyonu her yerde daha yükseğe iten geçen yılki ham fiyat artışının tekrarlanmasını tehdit ediyor.
Her şey ham petrolle ilgili değil. Dizel üzere rafine Rus eserlerindeki misal manilerin önümüzdeki ay başlaması bekleniyor ve kimi Batılı yetkililer kıtlığı tetikleyebileceklerinden telaş ediyorlar.
Rus doğal gaz boru sınırlarının kapatılması, global arzda büyük bir delik açtı. Şimdiye kadar, sıcak bir Avrupa kışı, açığın daha az akut hale gelmesine, gaz ve elektrik fiyatlarının düşmesine yardımcı oldu. Tekrar de, bu yıl muhtemelen ulusların kıt sıvılaştırılmış yakıt sevkiyatlarına kilitlenmek için çabaladığını göreceğiz.
Chip savaşları
Elektrikli arabalardan balistik füzelere ve yeni yapay zeka teknolojilerine kadar her şeyin değerli bileşenleri olan yarı iletkenler, global iktisadın en değerli savaş alanlarından biri olarak ortaya çıkıyor.
Geçtiğimiz yıl boyunca, Biden idaresi, Çin’in en gelişmiş çipleri satın almasını yahut üretmesini önlemek için ihracat denetimleri de dahil olmak üzere çeşitli araçlar kullandı. Ayrıyeten, üretim yeteneklerini konuta geri getirmek için yerli çip sanayisi için 52 milyar dolarlık bir sübvansiyon programı başlattı.
ABD, kısıtlamalarının Çin’in askeri yeteneklerini gaye aldığını söylerken, Pekin, Çin’in ekonomik ilerlemesini durdurmak için daha geniş bir gayretin modülü olduklarını söylüyor. Durum ne olursa olsun, yaptırımların çalışması için Amerikan müttefiklerinin gemide olması gerekecek. En gelişmiş çip firmalarından kimilerine konut sahipliği yapan Hollanda ve Japonya zati tıpkı fikirde.
Uyumun bir bedeli olacak, zira bunları inşa etmek için çip yahut makine üreten firmalar geniş Çin pazarında kaybedebilir. Bu ortada Pekin, kendi yarı iletken sanayisine nakit para akıtıyor – en son teknolojilerin çoğaltılması sıkıntı olsa da – ve kısıtlamalar sıkılaştırılırsa misilleme yapmaya çalışabilir.
Tayvan Savaşı mı?
ABD ve Avrupalı başkanlar, yeni soğuk savaşta ısınabilecek bir sonraki cephenin Tayvan olacağından korkuyorlar.
Çin, Pekin’deki devrik milliyetçi hükümetin komünist ihtilalden sonra oradan kaçmasından bu yana Tayvan’ı amaca koydu. Pentagon geçtiğimiz günlerde yakın vakitte yakın bir atak belirtisi görmediğini söyledi. Lakin, eski Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin ağustos ayında adayı ziyaret ederek Pekin’den öfkeli bir yansıyı tetiklemesinden, askeri tatbikatlarda ve hava ve deniz yoluyla müdahaleci aksiyonlarda bir artış ile bir model haline gelen saldırgan davranışların daha fazlasını bekliyor. Lider Joe Biden, Ukrayna’da yapmayı reddettiği bir işgal durumunda Amerikan kuvvetlerini gönderme kelamı verdi.
Süper güçler ortasında direkt bir çatışmanın bariz risklerinin yanı sıra, açmazın ekonomik bir boyutu var. Dünyanın en büyük çip üreticisi TSMC’ye konut sahipliği yapan Tayvan, her türlü global tedarik zinciri için kritik kıymete sahip. Çin ablukası üzere gerginlikte kısa bir tırmanış bile, muazzam bir domino tesiri yaratabilir.
Çin’in Tayvan’a karşı bir atağı ve Batı’nın olası yansısı, “herkesin planladığı bir olasılık” diyor Milletlerarası Finans Enstitüsü CEO’su Tim Adams. “Her bir firma, bu yaptırımların neye benzeyeceğini ve ABD’nin müttefikinin kim olacağına oynuyor.”
Müttefik Tedarikçiler ve Sübvansiyonlar
Hükümetler, ekonomilerini devlet yönetiminin araçları olarak kullanmaya giderek daha istekli hale geliyor. Bu da bir kademede rakiplerin mallara yahut pazarlara erişimini reddetmek manasına gelebilir. Savunmada, stratejik materyalleri teslim etmek için sadece müttefiklere güvenilebileceği manasına gelir, bu fikre “friendshoring” ya da Türkçeleştirilmiş olarak “müttefik tedarikçiler” deniyor.
Ancak arkadaşlar değişebilir ve en dostça kıyı her vakit konuttur. Bu yüzden uluslar yerli üreticileri için sübvansiyonları artırıyorlar – esasen sürtüşmelere neden olan hür ticaret ortodoksisinden uzaklaşılıyor.
Biden idaresi, ülkedeki çip üreticilerini artırmak için 50 milyar dolardan fazla para harcıyor ve ayrıyeten iklim değişikliğiyle uğraş için 437 milyar dolarlık bir planın modülü olarak elektrikli araç sanayisini destekliyor. Avrupa, müttefikini şirketleri ABD’ye taşınmaya teşvik eden haksız ticaret uygulamalarıyla suçlayarak öfkeyle reaksiyon gösterdi ve kendi mali takviyelerini sunabileceğini söyledi.
Risk, kazananların en derin ceplere sahip ülkeler olduğu ve kaybedenlerin gelişmekte olan ülkelerde esasen artan borç yüklerinden muzdarip ekonomiler olduğu global bir sübvansiyon yarışı.
Doların Saltanatı
Giderek daha fazla ülke – hepsi Amerikalı düşmanlar değil – dolar dışında daha fazla iş yapmanın yollarını arıyor, zira ABD’nin para ünitesini dış siyaset amaçlarını ilerletmek için bir araca dönüştürdüğünü görüyorlar.
Biden idaresi, parayı ülkenin yeni Taliban yöneticilerinin elinden uzak tutmak için Afganistan’ın merkez bankası rezervlerinin yaklaşık 7 milyar dolarını dondurdu. ABD ve Avrupa Birliği, yarım trilyon dolar pahasındaki Rus rezervlerine yasal olarak el koymanın ve bunları Ukrayna’yı yine inşa etmek için kullanmanın yollarını arıyor.
Eğer bu gerçekleşirse, doların dünyanın rezerv varlığı olarak yerini alması muhtemelen uzun yıllar alacak. “Greenback’in” inançlı liman statüsü, geçen yıl Ukrayna savaşının çalkantılı birinci aylarında yükseldiğinde barizdi. Merkez bankacılığından emtia ticaretine kadar her şeyde yerleşmiş durumda ve net bir alternatif yok.
Yine de, Çin, Rusya ve İran üzere ülkelerin yanı sıra Washington ile daha dostça ilgileri olan Hindistan ve Körfez güç devleri ortasında da, dolardan kaçınan ticaret irtibatları kurmanın yolları aranıyor. Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in geçen ay Suudi Arabistan’a yaptığı ziyarette, Çin’in para ünitesinde fiyatlandırılan ve yatırımların başka tarafa akacağı düşünülen güç mutabakatlarından bahsedilmesi, gelecek şeylerin bir işareti olabilir.
ABD ve müttefikleri için risk iki taraflı. Tesirli olmak için dolar hakimiyetine dayanan yaptırım silahları, gücünün bir kısmını kaybedebilir. Ve Batılı olmayan ekonomiler ortasındaki ticaret muahedeleri kıymetli malları piyasadan kilitlediği ve öteki alıcılar için fiyatları üst ittiği için daha yüksek enflasyonla karşı karşıya kalabilirler.
Singapur’un eski dışişleri bakanı George Yeo, geçen hafta düzenlenen bir konferansta “ABD doları hepimizin üzerinde bir risktir” dedi. “Uluslararası finansal sistemi silahlandırırsanız, onun yerini alacak alternatifler büyüyecektir.”
Bloomberg
