Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye (III)
Bölüm I
Bölüm II
Bölüm III
Kapitalist üretim bağlantılarının artık kesin işaretlerinin ortaya çıkmaya başladığı Osmanlı’nın 19. yüzyılı Batı kapitalizminin ve emperyalizmin tesiri altında biçimlenmiştir. Aşağıda görüldüğü üzere, Oğuz Oyan bu süreci aşağıdaki üzere özetlemektedir.
Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye Oguz Oyan 257
Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye Oguz Oyan 258
Oğuz Oyan bu süreci, eski kapitülasyonların bir devamı olarak gördüğü 1838 tarihli İngiliz Ticaret Mutabakatı ile başlamaktadır. Bu mutabakat üzerine çok tartışma yapılmıştır. İngiliz büyükelçiliğinin müsteşarı Urquhart’ın, o devir osmanlısına ait tarifi ilgi caziptir. “Türk İmparatorluğunun hala parçalanmamış olması ve artık ortalarında hiçbir bağ kalmamış gözüken kesimleriyle yaşıyabiliyor olmasıdır“.
Oğuz OYAN ‘, ticaret muahedesinde iki büyük oduna dikkat çekmektedir. Bunlar; Yed-i- vahit (tekel sistemi) ve tezkere ( malların taşınma izni) sistemlerinin ilgasıdır. Dış ticaret üzerinden alınan vergilere ait tespiti de değerlidir.
Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye Oguz Oyan 263
Bu yapı sonuçlarını ; yerli küçük endüstrinin çöküşü ve ülkenin dış ticaret aracılığıyla ekonomik bir sömürgeye dönüşmesiyle gösterecektir. Sanayi ihtilali karşısında ne yerli küçük endüstrinin ne de oluşsaydı bebek çağdaş endüstrinin talihinin olmayacağı vurgulanmaktadır.
Tanzimat ve ıslahat fermanlarıyla; yabancı sermaye ile onun yerli temsilcilerinin iktisatta hakim pozisyona gelmeleri eğilimi güçlenecek ve devletin yarı sömürgeleşmesi süreci hızlanacaktır.
Sonrasında 1856 demiryollarının üretimi, 1858 arazi kanunnamesi, 1867 yabancılara mülkiyet hakkı tanınması, 1854 birinci dış borçlanma , 1875 moraturyumu ve nihayetinde 1881’de Duyun-u-Umumiye bu sürecin temel uğrakları olacaktır.
Yazar; kırsal endüstrinin gelişmesini (Putting-out modeli ) aşağıdaki üzere özetlemektedir.
Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye Oguz Oyan 281
Sanayi ismine ortaya çıkan gelişmeler kentsel olmaktan çok kırsaldı, iç pazardan çok ihracata yönelmekteydi, yabancı, levanten ve yerli azınlıklar tarafından yönlendirilmekteydi. Kapitalizme geçiş denemeleri yalnızca devrimci olmayan bir yolu değil birebir vakitte sanayiciye dönüşen tüccar tipinin eski toplumun bağrından çıkmak yerine daha fazla yabancı tüccarlara dayalı olması nedeniyle, çarpık ve bağımlı bir yoldan ilerlemekteydi.( sayfa 283)
1858 Arazi kanunnamesi, tımara son noktayı vuran, iltizamı büsbütün ortadan kaldıran batı usulü toprak mülkiyetini getiren bir kanundu. Bütün tımarlar ilga edilecek ve devlete ilişkin miri topraklara katılacaktı. Bu toprakların hiçbir vakit köylülere dağıtılması düşünülmeyecekti. Aslında başlangıcındaki maksadı tüm yerlerin tek kişinin elinde toplanmasını engellemek iken; büyük toprak mülkiyetinin oluşmasını önüne mani çıkarıcı nitelikte olmamış, tam aksine bunun önünü açan bir düzenleme olmuştur.
Oğuz hoca, çiftlik hareketine büyük kıymet veriyor ve çiftlik hareketini kitabın son kısımda detaylarıyla anlatmaktadır. Çiftliklerde fiyatlı emekten fazla ortakçılığın yaygın olduğunu ve büyük mülkiyete karşın küçük işletmelerin hakim olduğu bir yapının varlığına vurgu yapmaktadır. 1845 tarihli bir rapordan şu alıntı yapılıyor “Türkiyede tarımın gerilmesine neden olan ögeler: Çiftçilerde bilgi yetersizliği, kol gücü yoksunluğu, işletme sermaye yoksunluğu ve ulaşım yollarının yoksunluğudur“. Buna tefeciliği eklemezseniz olmaz fakat ?
Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye Oguz Oyan 354
Bu devri net bir şeklide tabir eden hocamız; kırdan kente akan artı pahanın ne devlet ne de özel bölüm tarafından sanayi sermayesine dönüşmediğini ısrarla anlatmaktadır. Kırsal nüfusun kentlerin karmaşık yerli ve yabancı unsurlarınca sağıldığını lakin Osmanlı kırsalının emperyalist sistemin bütünü tarafından talan edildiğini saptmak daha bütüncü bir yaklaşım olacaktır ( sayfa:360)
Doç.Dr.Veri Delisi
