Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye (II)

Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye (II)

Bölüm I

2-Osmanlı tarım rejiminin çözülmesi ve dönüşümü (Kapitalizme Evrilmenin yapısal sınırları)

16 yy ortalarından 19 yy başına kadar sürecin özetlendiği bu kısım, şartlı toprak mülkiyetinden özel mülkiyete(kapitalist sayılamasa da) geçişi ve dış güçlerin yavaş yavaş Osmanlı üzerinde belirleyici olmaya başladıkları süreci tane tane anlatmaktadır. Hocamız bu kısım üzerinde Osmanlının en karmaşık periyotlarından birini masaya yatırıp tahlil ediyor.

Çözülme sürecine,  Osmanlı toplumunda tımar sisteminin neden bozulduğu sorusuyla başlayan Oğuz Oyan, yanıt olarak Osmanlının süratli genişlemesinin zirve noktasına ulaşıp savaşların artık askeri örgütlenme için verimsiz olmasına (hem uzun savaşlar devri başlıyor hem de ganimet azalıyor) bağlamaktadır.

Batının savaş usulleri açısından ileride olması, sipahilerin sistemden dışlanmasına ve yeniçeriler için daha fazla kaynak yaratılması muhtaçlığını doğruyor. Sipahi, tımar sistemi içinden beslenirken, yeniçeriler direkt merkezden ödeme almaktadır. Berkes hoca “militer sorunu çözmek için teknoloji meselesini, onu çözümlemek için iktisat ve maliye problemini ele almak gerektiğini ve bunun da bir fasit daireye neden olduğunu” belirtmektedir.

Merkezi hükümetin parası yok muydu ? Vardı lakin 2 büyük delik vardı.

Sayıca giderek artan sivil ve asker bürokratların ücretleri ve sarayın harcamaları.

Braudel’den bir alıntı yapılıyor “Sarayın lüksü hiç işitilmemiş cinstendi” (sayfa 186)

Yaşanan süreç kırsal-askeri rejimin çözülmesini hazırlayan etkenlerin merkezinde durmaktaydı.  Bütün yükün, reaya üzerinde kaldığı bu süreç  14. yy Avrupasında da yaşanmış lakin orada tahlil yollarının feodal sistemin pekişmesine değil de gerilemesine yol açtığı belirtiliyor. İddia edileceği üzere Osmanlı’da bunun karşıtı oluyor. Feodal sistem güçleniyor.

Paraya sıkışan Devlet-i-Aliyye , iltizam sistemini masaya koyuyor. İltizam sisteminde asıl gaye, develetin ekonomik ve politik alanının genişlemesi iken tam aksisi oluyor. Avarız vergileri ismi altında merkezi dolaylı vergiler sisteme sokuluyor ve taşrada bunun kopyası olan salma vergileri yaratılıyor. Şu tespit değerli, devlet, mültezimlerden şikayet ederken kendisi de köylüyü sağmaktan geri kalmıyordu.

Bütün bunların yanısıra enflasyon ve paranın pahasının daima düşürülmesi, kıtlık…vs eklenince Ululuğu İsyanlarının ayak sesleri duyulmaya başlanıyordu.

Hakim sınıflar; salma ile reayayı sağıyor, çiftlikler kuruyor ve devlete başkaldırıyorlardı. Hocamız, çiftliklerin gün yüzüne çıkmaya başladığı (peydahlandığı) devri burası olarak görmektedir. Çiftlikler daha çok, tefecilikle zorla el geçirilen köylü çiftlerini(hatta tımar) içeriyor ve gerisinde eski periyodun askeri-tımarları güçleri bulunuyordu. Çiftlikler, para getirdiği için hayvancılığa yöneliyor bu da tarım yerlerini ortadan kaldırıyordu. Akdağ ” bu yıkımların köylülüğün pozisyonunun gerilemesine neden olduğunu ” söylemektedir (Sayfa 202)

Gariban reaya ne yapıyordu?

Herhangi bir teknik ilerlemenin olmadığı tarım bölümünde çalışan reaya, hem avarız hem salma ödemek zorunda kalıyordu. Doğal, bunlar en ağır vergiler olduğu için vurgulanıyor. Tek ödedikleri vergiler bunlar değil.:)

Celali isyanlarıyla birlikte Büyük Kaçgun başlıyordu. Büyük kaçgun gibisi 14.yy’da Almanyada da yaşanmış ancak Osmanlı’da bu olayın yaşanması çok süratli (10-20 yıl) gerçekleşmiştir.

OSMANLI ADETA, AVRUPADAKİ FEODALİZMİN KRİZİNİ İKİ YÜZYIL ORTAYLA YAŞAMAKTADIR.(sayfa 210)

Osmanlı hâkim (devletli) sınıfının toplumsal artık-ürün üzerindeki tekelci hâkimiyeti kırılmış, bu sınıfın dışında kalan toplum sınıflarından kimi ögelerin elinde de servetler birikmeye başlamıştır. Osmanlı despotik sisteminin klasik yapısında meydana gelen bu bozulmanın somut göstergeleri ise, sistem içinde ağalık, derebeylik, ayanlık üzere “güç-servet” karması yeni oluşumların ortaya çıkması ve reayanın sömürülmesi sürecine bunların da ortak olmasıdır. Bu periyotta (17. ve 18. yüzyıllarda), devletin yüksek katmanı içinde dönen rüşvet ve mansıp ticareti üzere işlerden biriktirilen mali servetlerin yanısıra, mültezimlik, malikânecilik, mukataacılık, dış ticaret, tefecilik, sarraflık üzere işlerden de çok kıymetli ölçülerde bir “parasal servet” birikimi sağlanmış bulunuyordu.(Kaynak)

Marx, nakdî servetin sermayeye dönüşümü için  gerekli ögeleri TEFECİLİK, ticaret, kent sistemi ve devlet hazinesi olarak sıralamaktadır. Osmanlıda ise şu basamak da yalnızca TEFECİLİK vardır.

Çiftliklerin bir zenginlik kaynağı olduğunu düşünebilirsiniz fakat devlet-i-aliyye yarın gelip kayyum(müsadere edebilir) atayabilir yada yarın yağmaya konu olabilirsiniz.

Devletten burada beklenen sermaye birikiminin önünü açacak merkantalist siyasetler izlemesiyken Osmanlı’da aksisi yapılıyordu. Sermayenin varlığı için uygun şartların oluşturulmasının kökeninde olmak bir yana, tam aykırısı durum alıyordu.

Büyük mali servetlerin sisteme şırıngalanması ve kırsal alana yeni hakim toplumsal ögelerin girişi, kapitalist üretime yönelebilecek bir evrime yol açmıştı ancak dönüşümün objektif ve öznel önkoşulları ortada yoktu. (sayfa 216)

Sistem nerede tıkanıyordu?

Her durumda, biriktirilen nakit varlıkların yalnızca toprak mülkiyetine yatırılıyor olması olgusu, paranın hareketini sınırlayan birinci ve en önemli mahzuru oluşturuyordu.Sermayeye dönüşebilen paranın başlatabileceği süreç burada heba oluyordu. Aşağıdaki alıntıda görüldüğü üzere biriken para sermayenin gidebileceği alanlar sonluydu.

Dış güçler değimiz şey kapitülasyonlar ve yabancı ülkelere verilen tüm imtiyazları içermektedir. Bu imtiyazlar nedeniyle dış ticaret açığı artmaya başlayacaktır. İhracat üzerine yasaklar getirilecek bu tam olarak aksi tepip ithalatı daha da artıracaktır. (ayrıca kaçakçılığı da artıracaktır)

Lonca yapılarının kendi içlerine kapalı, devlet tarafından da baskılandıkları yeni teknikleri geliştiremedikleri bir ortamda yapılan ithalat karşısında eriyip gideceklerdir.

Görüldüğü üzere, sermaye tarım dışı kesimde birikmiyordu/birikemiyordu.

Tarıma gelince, tarımda düşük verimlilik olduğu aşikardır. Daha da değerlisi, çiftlikleri işletenler bu yapılara yeni yatırım yapmıyorlar.

Batıdaki üzere direkt olmasa da, küçük kırsal üretici mülksüzleşiyor lakin bu üreticinin gideceği kentte bir sanayi yoktu. Loncaların durumu da muhakkak, aslında küçük yapılar taşradan gelecek nüfusu istihdam edecek güçleri yoktu.

Peki bu kitle nereye gidecekti ? Ya serseri olacak yada sekban olacaktı. (Celali isyanları)

Hoca sonuç olarak: “Batı’da tarım, manüfaktür ve milletlerarası ticaret ortasında kurulmuş olan üçlü işbölümü  boyutunun Osmanlı’da tıkanmış” olduğunu belirtmektedir. (sayfa 233)

İltizam’a geri dönelim:

• Feodal çok sömürü
• Çiftlikler
• Mali malikaneye giden süreç
• Ordunun yapısı değişiyor.

Merkezi otorite zayıfladıkça ordunun teşkil biçimi de değişiyordu.

Burada Berkes alıntısı önemli

“18 yy boyunca İmparatorluğun savaş sırasındaki askeri gücü arık farklı kaynaklardan temin edilebilen toplama bir orduya dönüşmüştü” (sayfa 244)

Sened-i-İttifak(1808) ile değerli bir noktaya geliyordu imparatorluk.  Kimileri bunu feodal bir ufalanma olarak görse de Oğuz Oyan bunu “UZUN DEVİRLERDİR MERKEZİ KONTROLÜN DIŞINDA GÜÇ VE OTONOMİ KAZANAN MERKEZKAÇ GÜÇLERİN, ARTIK MERKEZİ İKTİDARIN HAK VE HUKUKUNU VE OTORİTESİNİ KABULLENMEYE MECBUR DURUMA” geldikleri yer olarak görmektedir.

Sonuç olarak, feodalizmden kapitalizme geçiş dinamikleri Tanzimata kadar besbellilik kazanamayacaktır. Sened-i-İttifak , eski zamanın kapandığının dokümanı olacaktır. Güçlenen merkezi iktidarla gevşek de olsa kapitalist gelişmenin siyasi, hukuksal kısmen de ekonomik altyapısı hazırlanmaya başlayacaktır.

Ama artık hiçbir gelişmenin dış dinamiklerin dahli olmadan ortaya çıkamayacağı yeni bir tarihi ortama da adım atılmış bulunulmaktadır.

Doç.Dr.Veri Delisi