Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye (I)

Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye (I)

1978 yılında Oğuz Oyan tarafından doktora tezi olarak Fransa’da hazırlanan, 1960 sonrası Türkiye iktisat topluluğunun büyük değer verdiği ATÜT tartışmasını merkezine alıp sıkıca eleştiren sonuç olarak Osmanlı’nın neden kapitalistleşmediğini(-mediğini)(geç kapitalistleştiğini) açıklamaya çalışan harika bir eser ile karşı karşıyayız. Kitabın 2016 yılında türkçeye kazandırılması ( muharrir 80’li ve 90’lı yıllarda  makaleleri yoluyla bu tartışmalara katılıyor)  osmanlı iktisat tarihi çalışanlar açısından önemli bir kayıp olarak görülmektedir. Hocamız,  İstanbul iktisat fakültesinin efsanevi hocalarına (kendisi 1965-1969 periyodunda okumuş) daima atıflar göndererek bizleri de birincil kaynakları okumaya yönlendiriyor. Bunun haricinde yapıtlarıyla Osmanlı tarihine hem siyasi ve ekonomik bahislerde hem de kültür ve medeniyet tarihi alanında özgün katkılarda bulunmuş  bilim insanları selamlanıyor.

İdris KÜÇÜKÖMER,

Sencer DİVİTÇİOĞLU,

Ömer Lütfi BARKAN,

Mustafa AKDAĞ,

Halil İNALCIK…….

Hocamız, kitabının merkezine Osmanlının neden kapitalistleşemediği sorusunu koyuyor. Bu sorunun yanıtının da Osmanlı’nın klasik çağ olarak isimlendirdiğimiz devrinde olduğunu düşünerek tüm tahlilini bu periyoda ağırlaştırıyor. 4.5 yıllık tez çalışmasının 3.5 yılı yalnızca bu kısım için harcanmıştır. Meslekten iktisatçı Oğuz Oyan, olayları bir tarihçi üzere görmediğini kitabın girişinde önsözde açıkça beyan etmektedir. Osmanlı toplumunun tahlil; üretim münasebetleri ve üretim biçimi/tarzı açısından incelenmekte(marksist formül izlenerek) öbür üst yapı formasyonlarına da ayrıyeten değinilmektedir.

Kitap 3 ana bölümden oluşuyor:

1-16.yy öncesinde osmanlı toplumunda hakim üretim tarzı

2-Osmanlı tarım rejiminin çözülmesi ve dönüşümü (Kapitalizme Evrilmenin yapısal sınırları)

3-Dış tesirler altında osmanlı tarımına kapitalizm girişi

16.yy öncesinde osmanlı toplumunda hakim üretim tarzı

Osmanlı tarım rejiminin temel özellikleri

Kitabın birinci kısmı, Osmanlı tarım rejiminin temel özelliklerini anlatarak tüm kıssaya başlamaktadır. Osmanlı tarım rejimi dediğimizde karşımıza dirlik rejimi çıkmaktadır. Miri arazi rejimi dediğimiz sistemde toprakların çıplak mülkiyeti padişaha(devlete) aittir. Topraklar basitçe üçe ayrılmaktadır. Has, Zeamet ve tımar. Oğuz OYAN, reaya ve tımarlı sipahileri bu sistem içinde ayrıyeten tahlil ederek hem ATÜT tenkidinin temellerini hazırlamakta hem de kendi deyişiyle osmanlı için ” feodalite tipi” tarifine ulaşmaya çalışmaktadır.

Reaya sırasıyla; sipahiye “tapu resmi” ödeyerek toprakta tasarruf hakkını kazanmakta, öşür vergisini, yem vergisini(salariye) ve çift resmini sipahiye yıllık olarak ödemekteydi. Ayrıyeten çift bozan vergisi altında gerekli üretimi yapmadığı yahut toprağını terk etmesi durumunda sipahiye başka bir vergi ödüyordu. Bunun haricinde serbet tımarlarda keyfi salmalarının olduğu kesin bir biçimde vurgulanıyor. Reaya vefat ettiğinde toprak direkt oğluna geçiyordu. Burada, reaya toprağı yalnızca tasarruf hakkına sahip olup şahsî mülkiyet sahipliği yoktur.

Hocamız burada “kalıtsal kiracı” tanımlamasını kullanmış. Hoş bir isimlendirme olmuş.

Burada benim için kıymetli bir detay sayfa 57’de belirtiliyor. Reaya, bağ bahçe manasında çiftliğindeki alanlarda yeni yapılar kurduğunda direkt kendine ilişkin bir mülke sahip oluyordu. Akdağ’dan alınan açıklamaya nazaran bu mülkler satıma husus olabiliyormuş. Devlet i aliyyenin bunu vermesinin hedefi da iddia edeceğiniz üzere vergiymiş. 🙂

Halil İnalcık (referans veremeyeceğim), tımar bağlantısını vaktinin en optimal tahlili olarak görmekteydi. Bir tarafta toprak üzerinde üretim daima olarak devam etmekte, bu devamı gözetleme ve denetleme yetkisi sipahiye verilmekte, sipahiye ödenecek para ise tıpkı olarak bu sistem üzerinden karşılanmaktadır.

ASYA ÜRETİM TARZI

Oğuz Oyan, Divitçioğlu hocayı bu sayfalardan itibaren merkeze koyup eleştirmeye başlıyor. Divitçioğlunun, ATÜT teziyle ilgilenmeye Kemal Tahir ile tanışmasından sonra başladığını artık hepimiz biliyoruz.(İstanbulda İktisat Belgeseli-Çiğdem BOZ)

Cüneyt AKMAN hocamız, ATÜT tartışmasının ülkemize çok vakit kaybettirdiğini her bahis açıldığında söyler. 🙂 Ben de 42 yaşındayım, ATÜT tartışması GODOT’u beklerken tadını aldı. Bu nedenle uzun uzadıya ATÜT tartışmasına bu sayfada yer vermeyeceğim.

Şunu bilmeniz kâfi.

Artığa direkt merkezi bir devlet organı el koymakta, birebir artığın bir kısmı toplumsal işlerde (büyük kamusal işlerde) harcanmaktadır. Özel ve şahsî mülkiyet yoktur. Marx, ATÜT’ü  komünal topluluk örgütlenmesine en yakın sistem(Formen) olarak görmektedir. 

Oğuz Oyan hocanın bilhassa vurguladığı detaylar;

Reayanın, birtakım yumuşatıcı ögeler olsa dahi toprağa bağlılığı feodal rejimdekine benzerdi,

Raiyet kolay kolay sınıf değiştiremezdi, (Raiyet, silah ve at kullanamaz)

Sipahi, vergi toplayan kolay bir memur değildi,

Sipahinin vergi salma haricinde(serbest tımarlar), feodal senyörlerle öteki benzeri özellikleri de vardı.

Büyük alanlar üzerinde, padişahın(devletin) fiili olmayan üstün mülkiyeti ile küçük ve orta uzunluk (özellikle özgür tımar) sipahilerin daha direkt mülkiyeti ve eğreti bir tasarruf hakkına sahip olan raiyet..

ATÜT’ün temelindeki merkezi otorite büyük sulama yatırımları(yada kamu yatırımları) yapmasına karşın osmanlı’da bu yatırımlar vakıflar aracılığıyla yürütülüyordu,

Osmanlı’da vakıf ve mülk toprakları yoluyla devletten dolaylı olarak bağımsız bir toprak mülkiyeti vardı. Fatih, bu toprakları miri toprağa katmak istemişti, sonucu hepimiz biliyoruz,

Görüldüğü üzere yarım yüzyıldır çıkarları çatışan tüm güçler, ellerindeki varlıkları kaybetmemek ismine birlik olup topraklarını vermemişlerdir.

Tımarların babadan oğla geçişi şimdi 1376 yılında düzenlenmiş bulunuyordu ve bunun kısıtlanması 16.yy başlarında fakat mümkün olacaktı.Yazar, kısıtlamalara karşın osmanlı toplumunda aile soyluluğunun devam ettiğini bildirmektedir. Ayrıyeten 84-87 sayfalar ortasında tımarların önemli manada direkt olmasa bile satışa konu olduğunu sav etmektedir.

Kapıkullarının sahneye girişi, 14yy ortasında başlıyor ve buçuk zirve isyanıyla  tepeye çıkıyor. Osmanlıda artığa yeni bir ortak daha çıkıyor.

Barkan hocanın 1527-1528 bilgilerinden yola çıkılarak artık eserin yüzde 60’ına merkezi iktidarın dışındaki güçlerin sahip olduğu notu ekleniyor.

Osmanlıda özel mülkiyete vurgu yapmak için sayfa 111 üzerinde miri sistemin istisnaları sayılıyor.

Bunlar sırasıyla:

Eşkincülü mülkler/mülk tımarlar

Serbest mülkler

Malikane -i Divani

Öşri ve harici topraklar 

Vakıf mülkleri

olarak sıralandırılmıştır.

Kent kır tartışmasının başladığı kısım Osmanlı iktisat tarihçileri için çok kıymetli tespitleri okuyacakları bir vaha niteliğindedir. Marx’ın ATÜT için yaptığı kent ve kır’ın farklılaşmadığı tezinden başlayarak öncelikle osmanlı’da bunun geçerli olmadığı söz ediliyor. Sonrasında feodalizmdan kapitalizme geçişte kent kır ayrımı farklılaşması teorik olarak anlatılarak osmanlının durumu tespit olunuyor.

Akdağ hocanın 16yy birinci yarısında illegal çiftliklerin kurulmasına ait yazılarına yer verilerek, osmanlı kırsalında büyük feodal  mülkiyetler üzerinde üretimin kelam konusu olduğu sonucuna varılıyor. Bunun saray ve iç pazar için yapıldığını hatırlatmakta fayda var.

Kent kır mevzuuna geri dönüldüğünde, bunun tek taraflı olduğunu hatırlatmak isterim.

Avrupada kır kent ortasındaki çatışma hızlanırken, kentler git gide özerkleşiyor ve kapitalizme giden sürecin taşlarını döşüyor. Pekala osmanlıda ne oluyor ?

Tam bilakis, kentler merkezi iktidarın katı denetiminde kalıyor.

Lonca yapısı ve dış ticaret

Lonca yapısı ve dış ticaret bahisleriyle devam ederek bu kısmı bitiriyoruz.

Hepimizin bildiği üzere loncalara girmek güç içine kapanık yapılar. Devlet burada bu yapılar üzerinde baskı kurarak düzgünce içlerine kapanmalarına neden olmaktadır. Bu yapılar olduğu sürece, doğrudan üreticilerin kapitalist üreticilere dönüşmesi zorlaşmaktadır.

İşbölümünün gelişmesinin önünün bir yandan devletin müdahalesiyle başka yandan yetersiz teknoloji nedeniyle kesilmiş olması sonrasında dış etkilerin(dış güçler) osmanlı üzerindeki tesirini güçlendirmiştir.

Şu cümleyi çok beğendim.

“Gitgide içe kapanarak sonuçta kapitalist gelişmenin önünde şahsen kendileri bir mahzur durumuna geleceklerdir“.

Dış ticarete gelince, reayanın ürettiği mal yurtdışından önemli talep görüyor devlet ise bu akışı durdurmak istiyordu. Başarlı olamadığını belirtmeliyiz. Ayrıyeten dış ticaretin büyük kısmının yabancıların elinde olduğunu  uzun uzaklık ticaretini gerçekleştirebilecek yerli bir burjuva olmadığını belirtmeliyiz. Devlet hem monopson hem monopol, değişimin tüm evrelerinde vergi almaya çalışıyor, yabancılar daha yüksek fiyatla raiyetden mal almaya çalışıyor. Bitmez bilmek sıkıntılar silsilesi üretimi değil kaçakçılığı teşvik ediyor.:)

Avrupada mevcut yapı, ilksel birikimi ve  ticari sermayenin önünü açmaya çalışıp merkantalist metotlar izlerken Osmanlı’da bu gözlemlenmiyor.

Bölüm SONU

Hocamızın dipnotlarını kesinlikle okuyun.

Bu kısımda; Behice Boran,Muzaffer Erdost, Niyazi Berkes , Behice Boran, Halil İnalcık ve Barkan hocanın bahisle ilgili tanımlamalarına yer veriliyor.

Sayfa 166 üzerinde osmanlı sosyoekonomik sisteminin bir feodalite tipi olduğu söz olunuyor. Dipnot 380 üzerinde ATÜT‘ün değersiz olmadığı ama bunun yerine proto feodal üretim tarzı kavramının kullanılmasının daha uygun olduğu lisana getiriliyor.

Engels’in evvel ATÜT sonra , “yarı feodal Türk sistemi” tanımlaması yaptığı belirtiliyor.(sayfa 168)

Hocamız, osmanlı’da kapitalist üretim biçimi gecikmesinin nedeni olarak, osmanlı’nın farklı bir feodalizm cinsine sahip olmasından kaynaklandığını argüman ediyor. Bu toplumun gecikme öğeleri, kısmen merkezi yapılanmasının özelliklerine ve kısmen de ilksel sermeye birikiminin tıkanma süreçlerine içkindir (dış tesirler ikinci olarak görülüyor)

Doç.Dr.Veri Delisi