İnternette dolaşan bir kıssa şöyledir:
“
Einstein gülümseyerek ona bir teklifte bulunmuş: “Peki, artık gideceğimiz yerde beni hiç tanımıyorlar… O halde bugün palto ve şapkalarımızı değiştirelim, benim yerime sen konuş, ben de arka sırada seni dinlerim.”
Şoför, gerçekten çok şahane ve başarılı bir konuşma yapmış ve sorulan bütün soruları doğru cevaplamış.
Tam yerine oturacağı sırada mevzu hakkında bilgili, azıcık da ukala bir profesör, o güne kadar konferansta sorulmamış ağır bir fizik sorusu sormuş.
Şoför, hiç duraksamadan soruyu soran şahsa dönüp: “Böylesine kolay bir soruyu sormanız sahiden çok garip” demiş. Sonra da salonun ardında oturan Einstein’ı işaret ederek şöyle devam etmiş:
“Şimdi size art sırada oturan şoförümü çağıracağım ve sorduğunuz soruyu, göreceksiniz, o bile cevaplayacak.”
BBC tarih mecmuası bu kıssanın aslında Yahudi folklorünün bir kesimi olduğunu olayın bir Haham ile sürücüsü ortasında geçtiğini söyler. Öyküyü biraz daha irdelemek isterseniz bu sefer de birtakım kitaplarda olayda geçen kişinin Einstein değil Kuantum Fiziği çalışmasıyla Nobel mükafatını kazanmış Max Planck olduğunu olayın da Almanya turnesindeyken Münih’teki bir konferansta gerçekleştiğine denk gelebilirsiniz. Öykünün bu versiyonunu anlatan kişi ise Charlie Munger’dir.
Peki, Charlie Munger kimdir? Şayet Warren Buffett ismini duyduysanız bu ismi de duymuş olabilirsiniz. Zira kendisi Warren Buffett üzere bir milyoner, yatırımcı, Buffett’in sağ kolu ve en yakın ortağıdır. Fakat daha da kıymetlisi üstteki kıssada sürücünün neden zeki olduğuna Buffett’la birlikte değinen kişidir.
Yukarıda anlatılan öyküde ana karakter Einstein, Planck yahut bir Haham değildir ana karakter sürücüdür. Öykünün çeşitli anlatılarında sürücünün sabit kalması lakin başka karakterlerin değişmesi de bundandır tahminen de. Öyküyü okurken ya da dinlerken gerilmeye başladığımız anda sürücü epey zeki bir atılımla kendisine yöneltilen sorudan kurtulabilmiştir. Bunun sebebi ise sürücünün kendi “Yeterlilik-Yetkinlik Çemberi”nin farkında olmasıdır.
Peki, nedir bu çember ve neden bir insan için değerlidir? Buna nazaran; beşerler yaşadıkları periyot boyunca tecrübe yahut çalışma yoluyla birtakım bilgilere sahip olurlar. Edindikleri bu bilgilerle birtakım alanları anlayabilirler ve bu bölge kişinin yetkinlik çemberini oluşturur. Birtakım alanlarda ise o mevzuyu anladıklarına inanırlar. Bu bölge yetkinlik çemberinin dışında kalır ve yorumlayabilmek için çok daha fazla uzmanlık bilgisine gereksinim duyarlar.
İnsanın kendini objektif olarak inceleme yeteneğinden mahrum olması kolay olarak görülen bu tarifin gerçek hayatta epeyce sıkıntı uygulanmasına sebep olur. Zira insan çoklukla kendi zekasını, mizahını ve maharetlerini ortalamanın üzerinde tanımlar.
Cornell Üniversitesi Psikoloji kısmında misyon yapan Dr. David Dunning ve Dr. Justin Kruger tarafından “Unskilled and Unaware of It: How Difficulties in Recognizinf One’s Own Incompetence Lead to Inflated Self- Assessment” makalesinde[1] bahsedilen çalışmada dört küme genç yetişkinin yeteneklerini mizah, akıl yürütme ve lisan bilgisi alanında test ederler. Testin sonunda ise öğrencilere testlerinin nasıl geçtiğini sorarlar. Testteki soruların birçoğuna hiç karşılık vermemiş olan öğrencilerin kendilerine olan inançları, testteki soruların birçoğuna yanlışsız yanıt vermiş olan öğrencilere nazaran çok daha yüksektir. Ayrıyeten bu çalışma göstermiştir ki; beşerler niteliklerinin farkında olmadığı kadar niteliklerini abartma eğilimi de göstermektedirler. Zira itimat o kadar pahalıdır ki birçok insan bulundukları küme yahut toplum içerisinde yetersiz görünmek ya da otoritesini kaybetmek istemediklerinden akıllı ve yetenekli üzere davranmayı tercih ederler. Bu yüzden de yetkinlik çemberinin dışında bir şeyler öğrendiği vakit kendini o mevzuda uzman üzere hisseder ve çemberin dışındaki bilgilere çok fazla güvenir. Yetkinlik çemberinin geniş olduğunu düşünmek herkes için geçerli olabilecek bir önyargıdır zira herkesin yetkinlik çemberinin dışında bulunan bahisler vardır.
Yetkinlik alanını bilmemenin bu ikili yükü yatırımcıları da güç duruma sokar. Şayet yatırımcı yatırım alanında ya da pay senedinde ehil olduğu alanların farkında değilse kendisine bir yol haritası oluşturamaz, yatırımlarında makûs performans sergilediğinden bunun yanlışsız sebebinin de ne olduğunu bulamaz. Bu da yapmış oldukları yanılgıların tekrarlanmasına neden olur. Warren Buffett, 1996 yılında Berkshire Hathaway yatırımcılarına yetkinlik çemberinin ehemmiyetini anlatan bir mektup yazarak şunları söylemiştir:
“Bir yatırımcının gereksinim duyduğu şey, seçilen işletmeleri yanlışsız bir halde kıymetlendirme yeteneğidir. ‘Seçilmiş’ kelimesine dikkat edin: Her şirkette, hatta birçoğunda uzman olmanıza gerek yok. Yalnızca yetkinlik etrafınızdaki şirketleri değerlendirebilmeniz gerekir. O dairenin büyüklüğü çok kıymetli değil; Bununla birlikte, sonlarını bilmek hayati kıymet taşımaktadır.”
Görüldüğü üzere yetkinlik çemberi sonlarının ne kadar geniş ya da dar olduğunun bir kıymeti yoktur. Kıymetli olan o hudutların nerede başlayıp nerede bittiğini bilmektir. Bu sonları belirleyebilmek için yatırımcıların kimi adımları takip etmesi gerekir:
Öncelikle “ne kadar anladım” demekle başlanmalıdır. Yatırım yaptıktan sonra yatırımcılar, ilgili haberlere, makalelere ve çeşitli yazılara daha hassas hale gelir. Bu yüzden okuduklarının ne kadarını anladığını düşünmeleri gerekir. Şayet okudukları yazılar bir mana tabir etmiyorsa orası yetkinlik çemberinin sonudur. Şayet ediyorsa bir sonraki kademeye geçerek “bunu kolay bir formda birisine anlatabilir miyim?” diye sormaları gerekir. Bu halde anlayıp anlamadıklarını test edebilecekler. Şayet okudukları şeyleri kolay bir lisanla anlatılabilir bir şey haline getiremiyorlarsa yetkinlik çemberi orada son bulmaktadır. Şayet anlatabiliyorlarsa bir sonraki basamağa başlayabilirler. Yetkinlik çemberi sırf bir mevzuyu anlıyor olmak olmadığından bunun son kademede kendilerine “bu bilgiye ne kadar inanıyorum?” diye sormaları gerekir. Devamlı olarak yeni bilgilerin geldiği bilanço devirlerini ele alalım. Şayet yatırımcı takip ettiği pay senedinin bilançosunu anlayabiliyorsa, anladığı bu bilgileri diğerlerine kolay bir lisanda aktarabiliyorsa ve yorumladığı bilgilerle pay senedine olan inancı da örtüşüyorsa yatırımcının o pay senediyle ilgili yetkinlik çemberinin epey geniş olduğu söylenebilir. Lakin yatırımcı, şirketin yatırımlarının ve üretimlerinin âlâ olduğunu düşünmesine karşın pay senedi fiyatının yüksek olduğunu düşünüyorsa be bu yüzden de yatırım yapmak istemiyorsa, yatırımcının yetkinlik çemberi pay senedinin üretimi ya da yatırımlarıyla ilgili mevzuları kapsayan alan kadardır.
Yetkinlik çemberinin sonlarını bilen bir yatırımcı hangi pay senedine ne kadar yatırım yapması gerektiğine, yatırımlarında ne kadarlık bir riskle baş edebileceğine yahut yaptıkları süreçlerde aykırı bir durum yaşanmaya başlandığında bununla başa çıkıp çıkamayacağını bilebilir. Charlie Munger bu husus hakkında şunu söylemiştir: Diğer insanların bilge, benim aptal olduğum bir alanda oynamıyorum. Benim bilge olduğum ve başkalarının aptal oldukları bir yer arıyorum. Kendi yetkinliğinizin hudutlarını bilmek zorundasınız. Bir şeyle ne vakit başa çıkamayacağımı bilme konusunda çok iyiyimdir.
Charles Darwin Cehalet bilgiden daha sık itimat doğurur demiştir. Bu yüzden bildiğinizi düşündüğünüz ve gerçekte bildiğiniz şeyler ortasında ayrım yapabilmek epey kıymetlidir. Şayet yetkinlik çemberinizi tanımlayabilirseniz hangi niteliklere sahip olduğunuzu, hangi alanlarda niteliklerinizin yetersiz kaldığını, yetersiz kaldığınız yerlerde hangi eğitimlere muhtaçlık duyduğunuzu, çember dışına çıkmak zorunda kaldığınız vakit nerede durmanız gerektiğini, hayatta ya da yatırımlarınız da ne kadar risk almanız gerektiğini belirleyebilirsiniz. Böylelikle attığınız her adımda daha denetimli ilerleme bahtına sahip olursunuz.
Yeni yıla girdiğimiz bugün de tahminen yetkinlik çemberinizi tanımakla ilgili kimi maksatlar de gerçekleştirmek istediğiniz planlar ortasında yerini alır. Unutmayın ki sürücüsü zeki yapan bir gösteriyi sergilemeyi öğrenmiş olması değil nerede durması gerektiğini bilmesiydi.
Bereketli, huzur dolu, yitirilen umutların tekrardan yeşermeye başladığı hoş bir yıl olması dileğiyle… Yeni yılınız kutlu olsun.
Cemre,
Kaynakça
Waschenfelder, T. (2020). Circle of Competence: Charlie Munger And Warren Buffett’s Greatest Secret. Thomas Waschenfelder: https://www.wealest.com/articles/circle-of-competence adresinden alındı
Lucas, J. W. (2016, Ağustos 24). institutionalized bias. Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/topic/institutionalized-bias adresinden alındı
Huynh, J. (2019, Eylül). How To Understand Your Circle of Competence In 5 minutes. https://medium.datadriveninvestor.com/how-to-understand-your-circle-of-competence-in-5-minutes-a32130ee3a45 adresinden alındı
Dunning, D., & Kruger, J. (2000). Unskilled and Unaware of It: How Difficulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inflated Self-Assessments. Journal of Personality and Social Psychology, 1121-34.
[1]
