Prof Mehmet Hasan Eken: Türkiye İktisadı: Cumhuriyet Devri Ekonomik Büyüme Üzerine Bir Tahlil (2)
Türkiye Ekonomik ve Mali Araştırmalar Vakfı Lideri Prof. Dr. Mehmet Hasan EKEN’in Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 periyodu büyüme datalarını hükümetler bazında farklı devirlere ayırarak incelediği ve 1921-1950 ortasını mevzu alan birincisi geçen hafta yayımlanan yazı dizisinin 1951-1980 devrini kapsayan ikinci kısmını yayımlıyoruz.
1951-1960 Dönemi
Kuruluş ve İnşa Periyodu olarak isimlendirilebilecek 1923-1950 periyodu sonrasında çok partili sisteme geçişle iktidar el değiştirmiş ve Demokrat Parti iktidara gelmiştir. Aslında Demokrat Parti kurucuları da Cumhuriyet Halk Partisi takımları ortasında yetişerek başbakanlık, bakanlık ve milletvekilliği yapanlardan oluşmaktaydı.
1950 ve sonrasında savaş sonrası yeni bir Dünya nizamı oluşurken Türkiye tercihini Batı Bloğunda yer almaktan yana kullanmıştır. Mayıs 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti Haziran 1950’de Kore’ye asker gönderme kararını meclisten geçirdi ve Eylül 1950’de Türk askeri Kore’ye gönderildi. Bunun siyasi sonucu olarak Türkiye 1952’de NATO’ya üye olarak kabul edildi.
Arka planda yaşanan bu siyasi gelişmeleri kısaca özetledikten sonra 1950’de iktidara gelip ülkeyi yönetmeye başlayan Demokrat Parti’nin devraldığı ülke envanteri aşağıda kısaca özetlenmektedir.
Ülke nüfusu 21 milyon iken okuma yazma oranı da %32.5 düzeyindeydi. Ülkede ulaşım altyapısı inşa edilen demiryollarıyla değerli ölçüde çözülmüşken, karayolları konusunda hala büyük eksiklikler bulunmaktaydı.
Demokrat Parti iktidara geldiğinde TCMB, 50’yi aşkın banka sayesinde kıymetli bir sermaye birikimine sahip olunmuştu. Ülkenin dış borcu ise neredeyse yoktu. Üstelik 1950 yılına gelindiğinde de Osmanlı’dan kalan dış borçlar neredeyse büsbütün ödenmişti.
1950’ye gelindiğinde maden sürece, demir ve çelik, dokumacılık ve tarım bölümüne entegre pek çok fabrikayla birlikte kuruluş birlikleri ve kooperatifler de Türkiye’de mevcuttu. Bu manada ekonomik altyapısı kıymetli ölçüde tamamlanmış olan Türkiye büyük bir ekonomik büyüme potansiyeline sahipti.
Böyle bir envanteri devralan Demokrat Parti 1923-1950 periyodunda uygulanan ve büsbütün “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim Politikalarına” bağlanmış olan ekonomik kalkınma stratejisini kademeli olarak bıraktı.
Savaş sonrası Avrupa’nın imarı için ABD tarafından gönderilen Marshall yardımları kapsamında %90’lık kısmı Demokrat Parti hükümeti devrinde olmak üzere Türkiye 1.5 milyar dolarlık fon elde etmiştir. Bu fonun yaklaşık 1 milyar doları hibe 500 milyon doları ise borç biçiminde alınmıştır.
Bu periyotta Marshall yardımları dışında da dış borç alan Türkiye 1951-1960 periyodunda süratle dövizle borçlanmış ve 1960 yılında dış borç ölçüsü 1.2 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. Hakikaten süratle artan bu dış borçlar yüzünden 1958 yılında Demokrat Parti’nin Beşinci Menderes hükümeti tarafından moratoryum (ülkenin borçlarını ödeyecek gücü olmadığını) ilan etmiştir. Bu Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilan edilen birinci ve son moratoryumdur.
ABD’den sağlanan bu büyük dış fon sayesinde iktisat idaresinde sermaye kahrını kolaylıkla aşabilen Demokrat Parti hükümeti 1923-1950 devrinde titizlikle uygulanan dış borç almama prensibini rafa kaldırmıştır. Dış borcun iktisattaki kolaylaştırıcı ve hatta tembelleştirici tesirleri ise 1950’li yılların sonunda ortaya çıkmaya başlamıştır.
Elbette bu dış kaynak sayesinde 1959 yılında Türkiye’de Ford Otosan tarafından kamyon ve araba montaj üretimine başlandığını da unutmamak lazım. Elbette dış borç aykırısı olunamaz. Fakat alınan dış borcun katma kıymet yaratacak yatırımlara dönüştürülmesiyle geri ödenmesi teminat altına bağlanmalıdır. Aksi taktirde geri ödemesi olanaksız hale gelen bu borçlar ülkelerin ekonomilerine ve siyasi atmosferine büyük ziyan vermektedir.
Yukarıda verilen bilgiler ışığında Grafik 4’te yer alan 1951-1960 büyüme dataları birebir devirde yaşanan TL paha kayıp/kazançlarıyla bir arada ele alınıp değerlendirilecektir.
Grafik 4: 1951-1960 Devri Büyüme Dataları ve TL Paha Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki Grafik 4’te görüldüğü üzere 1951-1959 yılları ortasında TL/USD kuru sabit kalmıştır. 1 USD = 2.8 TL kuru 1946’dan 1959 yılına kadar sabit tutulmuştur. 1958 yılında ilan ettiği moratoryuma karşın Demokrat Parti/Menderes hükümeti dolar kurunu sabit tutmaya devam etmiş.
Ancak 1960 darbesi sonrası alınan ekonomik önlemler kapsamında ve ülkenin dış borçlarını ödenebilir hale getirmek için 1960 ve 1961 yıllarında art geriye iki kez %45.2 ve %43.2 olmak üzere TL’nin dolar karşısındaki kıymeti düşürülerek 1 USD = 9 TL’ye yükseltilerek yeni kur düzeyi belirlenmiştir.
Bu periyotta ortalama büyüme oranı %6.4 olarak gerçekleşmiştir. 1923-1950 periyodunda gerçekleşen ortalama büyüme oranı olan %5.3 oranıyla mukayese edildiğinde %1.1’lik bir fark olduğu görülmektedir. Dış borca dayalı olarak ve daha güçlü bir envanterle sağlanan bu farkın çok daha büyük olması gerekirdi.
1923-1950 periyodu büyüme oranının neredeyse yok denecek ülke envanteri ve büsbütün lokal kaynaklarla sağlandığı düşünüldüğünde %5.3’lük büyüme oranı bir mucize olarak değerlendirilebilecektir. Bu büyüme büsbütün mahallî kaynaklarla sağlanan büyüme olduğundan ve dış ülkelere kaynak transferine sebep olmadığı için ülkenin kalkınmasına da çok büyük katkı sağlamıştır. Meğer 1951-1960 periyodu için tıpkı şeyi söylemek çok güç.
Öte yandan 1951-1960 periyodunda sağlanan büyüme 1923-1950 devrindeki siyasetlerle oluşturulan güçlü ülke envanteri ve büyük ölçüde dış borçlarla sağlanmıştır. Bu tarafıyla bakıldığında bu iki periyoda ilişkin büyüme oranlarını karşılaştırmak da aldatıcı olmaktadır.
Uygulanan iktisat siyasetlerine bağlı olarak 1951-1960 devrini “Dış Borca Dayalı İktisat Yönetimi” devri olarak tanımlamak mümkündür. Bahse ait bir atasözüyle bu kısmı noktalamak istiyorum. “El Atına Binen Tez İner”. Türkiye 1958 yılında moratoryum ilan ederek bu atasözünün ne kadar yanlışsız olduğunu deneyimlemiştir. Lakin tekrar de dış borç ile büyüme siyasetlerinden vazgeçilmemiştir.
1961-1965 Dönemi
Aslında bu periyodu 1962-1965 olarak belirlemek tahminen daha hakikat olurdu. Zira Mayıs 1960-Kasım 1961 periyodunda ülke 1,5 sene askeri rejim tarafından yönetilmiştir. Ekim 1961’de yapılan genel seçimlerde %36.7 oy oranıyla birinci parti olan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) önderi İsmet İnönü tarafından kurulan hükümette seçimi %34.8 oy oranıyla ikinci sırada tamamlayan Adalet Partisi (AP) de koalisyon ortağı olarak yer almıştır. Her iki partinin toplam oy oranı %71.5’a denk gelmekteydi.
1961 yılında gerçekleştirilen devalüasyon askeri hükümet tarafından yapılmış ve sonrasında 1961 Kasım ayında kurulan CHP-AP koalisyon hükümeti Haziran 1962’de dağılmıştır. Yerine kurulan koalisyon hükümeti CHP başkanı İnönü tarafından meclisteki başka partilerle gerçekleştirilmiştir. Bu hükümet de Aralık 1963’de dağılmıştır.
Bunun yerine ise kurulan azınlık İnönü hükümeti de Şubat 1965’te sona ermiştir. Bu kere AP liderliğinde meclisteki CHP dışındaki partilerle kurulan koalisyon hükümeti Şubat 1965’te Suat Hayri Ürgüplü’nün başbakanlığında kurulmuş ve Ekim 1965 seçimlerine kadar vazife yapmıştır. Bu hükümette AP Genel Lideri Süleyman Demirel o periyotta milletvekili olmadığı için Başbakan olamamış, lakin meclis dışından güçlü ve tek Başbakan Yardımcısı olarak kabinede misyon almıştır.
Ülke envanterine baktığımızda o periyotta Türkiye Cumhuriyeti devletinin 1923 yılındaki envanteriyle mukayese edilemeyecek büyüklükte bir envantere sahip olduğu aşikardır. 1961 yılında Türkiye’de 53 banka, yüzlerce fabrika, milyonlarca tarım alet ve ekipmanı bulunmaktaydı. Bunun yanı sıra ülkede altyapı konusunda da kıymetli aralıklar alınmış ve ülkenin bütün kentleri karayollarıyla birbirine bağlanmış durumdaydı.
Nüfus ise 27.7 milyona çıkmışken okur-yazar oranı ise %40 düzeyindeydi. Ülkede 1969 yılında 20000 kadar ilköğretim okulu, 800 lise, 7 üniversite ve çok sayıda enstitü ve akademi bulunmaktaydı.
Başta tarım ve madenciliğe dayalı sanayi olmak üzere Türkiye’de irili ufaklı binlerce fabrika ve tesis kurulmuş, bunları finanse edecek onlarca banka kurulmuş ve üretilen eserlerin taşınması için de binlerce kilometre kara ve demiryolları inşa edilmişti.
Gelişmiş insan kaynağı, makinelerle yapılan tarım ve çıkarılan madenleri işleyecek tekniğe sahip olunmuş olan ülkede bu kaynakları verimli kullanacak bir planlamaya ve idareye muhtaçlık vardı. Tabiri caizse bu periyot un, şeker ve yağın çokça bulunduğu bir periyottu ve bu gereçlerle helva yapacak bir ustaya muhtaçlık vardı. O usta da Devlet Planlama Teşkilatı olarak belirlenerek 30 Eylül 1960 yılında kurulmuştur.
Arka planda yaşanan bu siyasi gelişmeler ve ülke envanterini özetledikten sonra aşağıdaki Grafik 5’te yer alan büyüme datalarına baktığımızda ülke iktisadının bu 5 yıllık periyotta ortalama %4.8 büyüdüğü gözlenmektedir.
Grafik 5: 1961-1965 Devri Büyüme Dataları ve TL Bedel Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Ocak 1961’de askeri rejim tarafından Türkiye tarihinde birinci kere IMF ile stand-by muahedesi imzalanmıştır. Bu mutabakat kapsamında Türkiye 1961 yılında IMF’den 16 milyon SDR (yaklaşık 21 milyon dolar) borç almıştır. Birebir sene yapılan devalüasyon ile TL dolar karşısında %40’ın üzerinde kıymet yitirmiştir. 1960 yılında %5 küçülen iktisat ise 1961 yılında %1.7 oranında büyümüştür. 1962 ve 1963 yıllarındaysa iktisat sırasıyla %6.1 ve %9.4 büyüdü.
Tabii bu periyotta Türkiye Cumhuriyeti devletinin 1964 yılında meşhur Johnson mektubu ile ilgili ABD ile yaşanan kriz ve devrin Başbakanı İsmet Paşa’nın verdiği çok sert diplomatik karşılığın gölgesinin de iktisat üzerinde olduğunu unutmamak lazım. Tahminen de bunun da tesiriyle 1964 ve 1965 yıllarında iktisat yalnızca %4.1 ve %2.6 seviyesinde büyüdü.
Bu kısa devir boyunca Türkiye Cumhuriyeti devleti hiç dış borç kullanmamıştır. Gerçekten 1960 yılında 1.138 milyon dolar olan dış borç stoku 1965 yılında 1.050 milyon dolar seviyesine gerilemiş, yani bu devirde dış borç stokunda 88 milyon dolarlık bir azalma gerçekleşmiştir.
Bu periyodu kapatmadan evvel 9 Temmuz 1961 tarihinde kabul edilen yeni anayasadan da bahsetmek gerekir. Kabul edilen 1961 anayasası genel olarak demokratik hak ve özgürlükleri artıran ve personel sendikalarının gelişmesine imkan tanıyan bir anayasa olarak kıymetlendirilmektedir.
1966-1971 Dönemi
Bu periyot Adalet Partisi Genel Lideri Süleyman Demirel’in kesintisiz 6 sene Başbakanlık yaptığı devirdir.
Nüfusu 31.4 milyona ulaşan Türkiye’de okullaşma oranı %70’i ve okuma yazma oranı da %40 düzeyini aşmıştı. 1923 yılından itibaren geçen 43 senede Türkiye Cumhuriyeti Devleti sıfırdan kurularak gelişim ve imarında kıymetli aralık kaydedilmişti.
Bu periyoda gelindiğinde Türkiye’de 1958 Moratoryumu nedeniyle yaşanan ekonomik kriz, 1960 darbesi ve sonrasında yaşanan darbe teşebbüsleriyle oluşan siyasi krizler büsbütün bertaraf edilmişti. Misal formda ABD ile yaşanan siyasi kriz de küllenmeye başlamıştı.
Ülkenin artık güçlü sayılabilecek bir endüstrisi ve altyapısı vardı. Lakin bu periyoda gelinceye kadar elektrik gücü üretiminde hedeflenen düzeylere gelinememişti. Bugüne kadar Çubuk ve Hirfanlı barajları üzere birkaç baraj inşa edilmiş olsa da bu alandaki temel yatırımlar temelleri bu devirde atılan Keban barajıyla başlamıştır.
Darbe sonrası yapılan seçim sonrası kurulan koalisyon hükümetleri devrinde temelleri atılan planlı iktisat periyoduna geçilmiş olmasına karşın, istikrarlı bir hükümetin kurulamamış olması ve yeni kurulmuş olan Devlet Planlama Teşkilatı’nın da tam manasıyla suram kademesinde olması nedeniyle kalkınma ve büyüme alanında arzulanan düzeyler elde edilememiştir.
1965 seçimleri sonrasında iktidara gelen 1. Demirel Hükümeti artık tecrübe kazanmış bir Devlet Planlama Teşkilatı’na da sahipti. Ülkenin sahip olduğu kaynaklarla bir arada yeni bir ekonomik atılım yapmanın bütün kaideleri oluşmuştu.
Grafik 6: 1966-1970 Devri Büyüme Bilgileri ve TL Paha Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
Sahip olunan altyapı, insan kaynağı, tarım, madencilik, sanayi, finansman ve planlama gücü kullanılarak bu devirde ortalama %6 büyüme sağlanmıştır. 1966 yılında sağlanan %11.7’lik büyüme sonrası ekonomik büyüme adeta rölantiye alınmış ve sonraki 4 senede ortalama olarak yalnızca %4.6 büyümüştür.
Bu periyotta yurtdışında çalışan çalışanların ülkeye gönderdikleri dövizin ekonomik büyüme ve cari istikrar üzerindeki olumlu tesirlerine de değinmek gerekir. Türkiye’ye bu devirde toplam gelen personel dövizi ölçüsü 800 milyon dolar seviyesindedir.
Bu devirde o güne kadar Türkiye’de elektrik gücü üretimi alanındaki en büyük yatırımı olan Keban Barajı’nın temelleri 1966 yılında atılmıştır. Tahminen de bu periyodun sonraki yıllarında büyümede görülen düşüşün nedeni ülke kaynaklarının değerli ölçüde bu projeye aktarılmış olmasıdır.
Tabii burada şunun altını çizmek gerekir ki Keban Barajı’nın proje çalışmalarına birinci olarak 1936 yılında başlanmıştır. Muhtemelen finansal kaynak yetersizliği nedeniyle imaline başlanamayan Keban Barajı Projesi 1963 yılında İnönü Hükümeti tarafından yine proje kapsamına alınmış ve ihalesi de tekrar İnönü Hükümeti devrinde Ocak 1965’te yapılmıştır. Keban Barajı’nın temeli ise 1966 yılında Demirel Hükümeti tarafından atılmıştır. Barajın açılışı ise 9 Eylül 1974 tarihinde devrin Başbakanı Bülent Ecevit tarafından yapılmıştır.
Bu periyodun başında yani 1966 yılında 1.149 milyon dolar olan dış borç stoku devrin sonu olan 1970 yılında %65 artarak 1.891 milyon dolara yükselmiştir. Yani bu periyotta de dış borca dayalı büyüme siyaseti baskın gelmiş ve ülkenin dış borcu yükselmiştir.
Nitekim bunun bir yansıması TL’nin dolar karşısında 1970 yılında %21 bedel kaybetmesi olarak görülmektedir.
12 Mart 1971 Muhtırası ile sona eren bu periyotta ülke iktisadı büyümüş olmakla bir arada dış borcun da artmış olması ekonomik büyümeden vatandaşın gereğince hisse almasını engellemiştir. Ki bunun tesiri 1965 seçiminde %52.9 ile seçimi kazanan Adalet Partisi’nin 1969 seçiminde oy oranlarında görülen 6.5 puanlık düşüşe ve 1973 seçimlerinde de 17 puanlık düşüşe yansımıştır.
Elbette Adalet Partisi’nin oylarındaki bu 23.5 puanlık erimenin iktisatta arzulanan büyümenin sağlanamamış olması ve vatandaşın sağlanan kısıtlı büyümeden gereğince hisse alamamış olmasına tek başına bağlanamaz. Siyasi arenada ise Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanlığına seçilen Ecevit’in tesirini de göz gerisi etmemek lazım.
Bu periyotta 1966 yılında kurulan Anadol, 1968 yılında kurulan TOFAŞ ve 1969 yılında kurulan Oyak-Renault fabrikalarıyla Türkiye’de seri araba üretimine başlanmıştır. Tıpkı formda 1966’da kurulan Karsan, 1967’de kurulan Otomarsan ve 1968 yılında kurulan TEMSA ile otobüs ve kamyon üretimine de sürat verilmiştir.
1971-1973 Dönemi
Mart 1971 Muhtırasıyla başlayıp Ocak 1974’te kurulan Ecevit hükümetine kadar devam eden bu periyotta ekonomik büyüme ortalama olarak %5.4 olarak gerçekleşmiştir. Üç yıldan biraz az süren bu periyotta toplamda dört hükümet kurulmuş ve muhtıra sonrası sivil idareye geçiş hükümetleri olarak vazife almışlardır.
Bu periyotta TL’nin dolar karşısındaki kıymetinin seyrine baktığımızda görülen dalgalanmada elbette Bretton Woods Sistemi’nin çökmesinin de kıymetli tesiri bulunmaktadır. 1971 yılında dolar karşısında %24 paha yitiren TL 1972 yılındaysa %6 kıymet kazanmıştır. Bu devirde dış borç stoku ise %40 artarak 2.654 milyon dolara yükselmiştir.
Grafik 7: 1971-1973 Periyodu Büyüme Dataları ve TL Kıymet Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Bu periyotla ilgili siyaseten söylenecek çok şey olmakla bir arada iktisadi ve mali açıdan yazılacak çok fazla bir şey bulunmamaktadır. Fakat bu periyotta başta anayasa olmak üzere maddelerde meydana getirilen değişikliklerin yalnızca siyasi değil tıpkı vakitte iktisadi açıdan da değerli sonuçları olmuştur.
Bu da darbenin hükümete karşı değil 1961 anayasasının sağlamış olduğu demokratik hak ve özgürlüklere karşı yapılmış olduğunu ortaya koymaktadır. Gerçekten iktidara geldiği Ekim 1965’ten itibaren Adalet Partisi başta olmak üzere bütün sağ partiler 1961 anayasasıyla ülkenin yönetilemeyeceğini daima gündeme getirmiştir. İşte 1971 muhtırası sonrası kurulan cunta hükümetleri aracılığıyla tam olarak bu istekler yerine getirilmiş ve anayasa değiştirilmiştir.
Belki de 1970’li yıllarda yaşanan sağ sol çatışmalarının temelinde vatandaşın kazanılmış demokratik hak ve özgürlüklerinin ortadan kaldırılmasının yarattığı kabullenememe durumu vardır. Bütün bu çatışma ve huzursuzluklar ise 1980 darbesine münasebet olarak gösterilmiştir.
1974-1980 Dönemi
Bu periyot pek çok açıdan ele alınabilecek bir periyottur. Siyasi açıdan sağ bölümün zayıfladığı ve solun giderek güçlendiği bir periyot olarak değerlendirilebilen bu periyotta sol tekrar de tek başına iktidara gelme muvaffakiyetini gösterememiştir. Fakat bu devirde bir sağ parti de tek başına iktidara gelme muvaffakiyetini elde edememiştir. Bu nedenle bu periyoda koalisyonlar periyodu denilmektedir. 1974’ten başlayarak 1980 darbesine kadar bu periyotta toplam 7 koalisyon hükümeti kurulmuştur. Bu hükümetlerden en uzun müddet iktidarda kalanı 27 ay en kısa kalanı ise yalnızca 1 ay iktidarda kalmışlardır.
Bu devirde Türkiye’de yaşanan en kıymetli hadise 20 Temmuz 1974’te Başbakan Ecevit hükümetinin gerçekleştirdiği Kıbrıs Barış Harekatıdır. Öbür bir gelişme ise 1 Temmuz 1974 tarihinde uygulanan haşhaş ekim yasağına son verilmesidir.
Bu harekat ve haşhaş ekim yasağı sonrasında ABD tarafından Türkiye’ye Ekim 1974’ten itibaren ekonomik ambargo uygulanmıştır. Daha sonra Türkiye’ye ABD tarafından 1975 yılı başında silah ambargosu da uygulanmaya başlanmıştır.
Bunun üzerine Türkiye’de Demirel hükümeti de misilleme olarak Temmuz 1975’te ülkedeki ABD üslerini kapatmıştır. Eylül 1978’de uygulanan ambargolar kaldırılmış ve bunun üzerine de Türkiye’deki ABD üsleri yine açılmıştır.
Bu ambargolar Türkiye’de stratejik birtakım yatırımların yapılmasına neden olmuştur. Bu periyotta 1975 yılında Aselsan, Petlas üzere pek çok şirketin kuruluşu sağlanarak pek çok stratejik eserin yerli olarak üretilmesine başlanmıştır.
Bu devirde yaşanan başka bir gelişme ise petrol fiyatlarında görülen rekor artıştır. 1974 yılında petrolün varil fiyatı 4 kat artarak 3 dolardan 12 dolara yükselmiştir. Bu yükseliş bütün dünyada olduğu üzere Türkiye’de de enflasyon ve cari açığa neden olmuştur.
Bu periyodun başında ülke nüfusu 40.3 milyon düzeyine gelmiştir. Okullaşma oranı %92 ve okuma yazma oranı da %64’e yükselmiştir. Bu periyotta ülkede çabucak hemen her türlü sanayi eseri üretiliyordu. Tarım kesiminde ise makineleşme süreci büyük ölçüde tamamlanmıştır.
Ancak Kıbrıs Barış Harekatı sonrası uygulanan ambargolar ve yaşanan petrol şoku nedeniyle ülkede değerli ekonomik kasvetler baş gösteriyordu. Bu devirde TL dolar karşısında %444 paha yitirmiştir. 1974’te 1 dolar 13.8 TL iken 1980’de 1 dolar 75.12 TL seviyesine yükselmiştir.
Tabii bu gelişmeler ülke iktisadına petrol ve türevlerinin kıtlığına ve kuyruklara neden olurken halkın da satın alma gücünün aşınmasına neden olmuştur. Yaşanan bu ekonomik kasvetler günlük hayatta yaşanan sağ/sol çatışmalarıyla bir arada ülkede huzur ve istikrarın yok olmasına neden olmuştur. İşte bu yok olan “huzur ve istikrarın” sağlanması ise 1980 darbesinin en değerli münasebeti yapılmıştır.
Grafik 8: 1974-1980 Periyodu Büyüme Bilgileri ve TL Bedel Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıda yer alan Grafik 8’de görüldüğü üzere ülke bu periyotta ortalama %3.6 büyümüştür. Yaşanan epey siyasi, iktisadi ve emtia krizlerine karşın ülke iktisadının yıllık bazda ortalama %3.6 büyümesi büsbütün ülkenin iç dinamizminden ve gücünden kaynaklanmaktadır.
Bu devirde ülkenin dış borç stoku ise 1980 yılında 19 milyar dolar düzeyine yükselmiştir.
Yine bu devirde ülkeye giren emekçi dövizi ölçüsü ise toplamda 9 milyar doları aşarak Türkiye iktisadının nefes almasına imkan sağlamıştır. Bu devirde ülkeye giren bu personel dövizleri olmasa uygulanan ambargolar ve petrol krizi nedeniyle ülke iktisadının toparlanması neredeyse olanaksız hale gelecekti.
Bu devri tamamlamadan evvel 24 Ocak 1980 kararlarına da değinmek elzemdir. Bilindiği üzere “Türkiye iktisadının dışa açılması” münasebet gösterilerek 24 Ocak 1980 tarihinde kabul edilen kararlarla ülke iktisadının yapısı değiştirilmeye başlandı. Özü itibariyle 24 Ocak kararları iktisatta devletin küçültülmesini ve dış ticaretin özgürleştirilmesini sağlamaya dönük kararlardır.
1973’te Şili’de gerçekleştirilen askeri darbe sonrası iktidara gelen cunta hükümetine verilerek Şili’de uygulamaya konulan program Milton Friedman tarafından hazırlanmıştı. Şili’de uygulamaya konulan bu program Prof. Dr. Andre Günder Frank tarafından “Ekonomik Soykırım” olarak tanımlanmıştır.
24 Ocak Kararları bu programın birebir kopası olarak hazırlanmıştır. Türkiye’de de temel olarak 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrası iktidara gelen cunta hükümeti tarafından uygulanma süreci tamamlanmıştır.
İlginç olan ise 24 Ocak kararlarını uygulamayı kabul eden Demirel hükümetinde Turgut Özal’ın Başbakanlık Müsteşarı ve darbe sonrası kurulan cunta hükümetinde de tekrar Turgut Özal’ın Başbakan Yardımcısı olmasıdır. Olağan bunlar 24 Ocak Kararlarını büsbütün Özal’a mal olması durumunu ortaya koymaktadır.
Devam edecek…
