“Her şeyden evvel Siddartha dinlemeyi, dingin bir kalple ve açık bir ruhla, tutkusuz, isteksiz, yargısız, fikirsiz dinlemeyi ırmaktan öğrendi.”
-Siddhartha, Herman Hesse
Sene başından bu yana üstüne basa basa vurguladığımız üzere gelişmiş ülkelerde ayı piyasası ve enflasyonun global çapta beklentileri aşmasını bekliyorduk. Bununla birlikte merkez bankalarının, başta FED olmak üzere, şahince aksiyon ve telaffuzlara evrilmesini öngörüyorduk. Bu etkenler nedeniyle dolar, DXY endeksi bazında son 20 yılın tepesini gördü ki şu anki konjonktürde bir yanda DXY öteki yanda öbür varlık sınıfları mevcut üzere düşünebiliriz.
Bu noktadan sonra ekonomik yavaşlamanın da hem bizde hem global manada piyasalarda daha fazla gündemine gelmesini bekliyoruz. ‘‘Ekonomilerin son durağı stagflasyon’’ halindeki görüşümüz de değişmedi. Hasebiyle volatilitenin devam etmesini bekliyoruz ki yatırımcıların, bu tip devirlerde serinkanlı ve rasyonel hareket etmesi epey kıymet kazanıyor.
Ağustos ortasına kadar beklediğimiz yükseliş gerçekleşti ve kestirim ettiğimiz üzere akabinde düşüş geldi. Bu düşüş, Haziran tabanlarına kadar ulaşır halindeki niyetimizi de daha evvel paylaşmıştık, oralara da çok yaklaştık. Bundan sonra piyasalarda Ekim ayında en azından süreksiz bir taban ve birkaç hafta, hatta tahminen birkaç ay sürecek bir yükseliş göreceğimizi düşünüyoruz.
“Su kaynaklarının geleceği hakkında telaşlı olmamız gerekiyor. Birçok bölgesel, ulusal ve global modeller,
gelecekteki su mevcudiyetini inceledi. Farklı derecelerde gerçekleşen global ısınma, en makûs durum senaryoları ve varsayımları altında genel olarak berbatlaşan görünümü sunuyor. Halihazırda su kıtlığı potansiyeli taşıyan kimi ırmak havzalarında daha fazla bozulma görülebilir.
Vaclav Smil “How the World Really Works: The Science Behind How We Got Here and Where We’re Going” isimli son kitabında, bunlardan tahminen de en değerlilerinin Türkiye ve Irak’ın Dicle-Fırat, Çin’in Huang He ırmakları olduğunu belirtiyor.
Bugünkü güç ve besin krizlerinin kaynağı olarak Rusya-Ukrayna savaşı gösterilse de aslında o bahis pek de o denli değil. Bahisle ilgili çok konuşulmak istenmeyen daha derin yapısal problemler olduğunu söyleyebiliriz.
Nehirler, gezegenin atardamarlarıdır ve taşıdıkları tatlı su yalnızca biyolojik ömür için değil, birebir vakitte dünya ekonomileri için de hayati kıymet taşır. Bu nedenle tarihler boyunca birden fazla kent ve topluluk ile ziraî üretim ve sanayi bölgelerinin çoğunluğu, ırmaklar ve göller üzerinde yahut yakınında yer alır.
Son devirde kendini daha da muhakkak eden iklim krizi, global yağış döngülerini değiştirdi. Birçok insanın yaşadığı ve dünyadaki besinin büyük kısmının yetiştirildiği her iki yarım kürenin orta enlemleri giderek daha kuru hale geliyor. Bu global hidrolojik döngünün bozulması, yükselen sıcaklıklarla birlikte uzun vadeli, artık geri döndürülemez bir eğilim haline geldi. En son iklim modellemeleri, 2050 yılına kadar dünya net sıfır karbon emisyonuna ulaşsa bile -ki bu neredeyse imkansız- orta enlemlerin önümüzdeki on yıllarda daha kuru hale geleceğini ve çok kuraklıklara dayanacağını gösteriyor.
Kuraklığın tek nedeni yağış eksikliği değil, birebir vakitte istikrarının de bozulmuş olması. Hava sıcaklıkları arttıkça suyun buharlaşma suratı artar. Nature Communications isimli bilimsel mecmuadaki bir araştırmaya nazaran, global olarak buharlaşma oranı, 1.42 milyondan fazla göl ve rezervuardan alınan bilgilere dayanarak 1985’ten bu yana ortalama yüzde 58 arttı. Bunun, tarım ve genel olarak su kaynakları idaresi ve hidroelektrik açısından çok değerli tesirleri var.
İspanya, Fransa ve İtalya’daki birtakım ırmakların neredeyse kurumasıyla, ırmak akışları ortalama üçte bir oranında azaldı. ABD’de de global hidrolojik döngüdeki bozulmanın tesirleri yaşanıyor. ABD’nin en az yarısı kuraklık içinde. İklim değişikliğinin bir sonucu olarak, Batı Amerika’nın birçoklarında hidroelektrik üretimi azaldı. Kayıtlardaki en sıcak üçüncü ay olan Temmuz’un bir sonucu olarak artan soğutma talebiyle birlikte ABD, daha az hidroelektrik ve rekor seviyede gaz yakıtlı elektrik üretimi gördü. Yıllık hidroelektirik üretiminde çok değerli bir yeri olan Colorado Irmağı Havzası, kuraklıktan en fazla etkilenen bölge oldu. Mead Gölü ve Powell Gölü’nün devasa rezervuarlarındaki su düzeyleri, elektrik üretimini yarı yarıya azaltarak tarihi düşük düzeylere ulaştı. Yazın Mead Gölü, Hoover Barajı’nın elektrik üretemeyeceği bir düzeye yaklaştı.
Benzer meseleler Çin, Hindistan ve Güneydoğu Asya’nın kimi bölgeleri için de geçerli. Nature Climate Change’deki araştırma, Asya’nın “su kulesinin” – yaklaşık iki milyar beşere su sağlayan Tibet Platosu – 2050-2060 yılına kadar çökeceğini gösteriyor. Karbon emisyonlarının kesilmemesi, aşağı havza bölgelerinde yaklaşık yüzde 100 su mevcudiyeti kaybına neden olacak.
Bazı bölgelerde selller, diğer yerlerde kalıcı kuraklık önümüzdeki on yıllarda en büyük meselelerin başında yer alacak.
Nijerya’daki seller, bu yıl en az 300 kişinin vefatına yol açtı. Şiddetli yağışlar ve Kamerun’daki bir barajdan gelen fazla suyun 14 Nijerya eyaletini etkileyecek düzeydeki tesirleri nedeniyle durumun daha da kötüleşebileceği varsayım ediliyor.
Reuters’in haberine nazaran, yağışlı dönemin başlangıcından bu yana 100.000’den fazla kişinin sel nedeniyle yerinden ayrılmak zorunda kalarak şu anda süreksiz barınaklarda yaşıyor.
“Gezegenimizin iklim değişikliğiyle yok olmasına hakikat adım adım yaklaşırken uyurgezerliğimize son verelim. Bugün, Pakistan. Yarın, birebiri senin ülkende olabilir.”
– BM Genel Sekreteri António Guterres
Pakistan’da 30 milyondan fazla insan, haftalarca süren ve kimi yerlerde olağanın yüzde 700 üzerinde gerçekleşen yağışların sonucu olarak ülkenin şimdiye kadarki en makûs selinden etkilendi. Erken iddialara nazaran ülkenin üçte biri sular altında, bir milyondan fazla konut yıkıldı yahut hasar gördü, binlerce kilometre yol ve 17.500 okul hasar gördü. Sel nedeniyle hayatını kaybedenlerin sayısı resmi sayılara nazaran şu anda binin üzerinde, fakat muhtemelen daha yüksek olacak.
Dünyanın en büyük daima sulama sistemini oluşturan kanallar ve küçük barajlardan oluşan devasa ağı, su hacminin altında eziliyor. Yaklaşık dört milyon dönüm ekili alan sular altında. Ve kurak bir ülke olmasına karşın, Pakistan kıymetli bir besin üreticisi, pamuk ve dokuma ihracatçısı. Tarım, ülkenin GSYİH’sının yaklaşık yüzde 25’ini oluşturuyor. Bu yılki sel baskınlarının, 2010 yılında toplam ekonomik tesiri 43 milyar dolar yahut ülkenin GSYİH’sının yaklaşık yüzde 25’ine denk gelen, 18 milyon insanın etkilendiği ve 1.7 milyon meskene ziyan veren rekor selden çok daha makus olduğu kabul ediliyor.
Pakistan’da ve genel olarak Güney Asya’da muson mevsiminde sel az değil. Bununla birlikte, bu yıl gibisi görülmemiş çok yağış, global hidrolojik döngünün iklim değişikliği kaynaklı bozulmasının bir sonucu. Çin’in ve Avrupa’nın bu yaz yaşadığı tarihi kuraklıklar, batı ABD’deki mega kuraklık ise “hidrolojik bozulma madalyonun” diğer
yüzü.
Güney Asya’nın muson mevsimi boyunca yağış yoğunluğu son yıllarda arttı. Yeni araştırmalara nazaran, çok yağışlı muson mevsimleri, önümüzdeki on yıllarda on milyonlarca kişinin sosyo-ekonomik hayatları üzerinde çok çeşitli önemli tesirlerle birlikte 5 ila 8 kat artacak. Himalaya bölgesi, Bangladeş, Pakistan ve orta Hindistan ve batı kıyıları en çok etkilenenler olacak. Modellere nazaran bugün Pakistan’da olduğu üzere doğrusal olmayan bir halde hızlanan yıkıcı muson mevsimlerinde önemli tesirleri olan kıymetli bir artış bekleniyor.
İklim değişikliği havayı ve okyanusları ısıtıyor. Daha sıcak hava daha fazla su yani nem tutabilir. Bu nem, muson rüzgarları yoluyla karaya taşınıyor ve bu da daha ağır yağışlara neden oluyor. La Niña şartları, muson rüzgarlarının nem içeriğini daha da artırıyor.
Bu ortada ABD, Temmuz ayının sonundan bu yana istatistiki olarak bin yılda bir görülen beş sel olayı yaşadı. Yani bu istatistiklerin ve meteorologların imkansız olduğunu söyleyecekleri bir şey. Örneğin, aylarca süren çok kurak şartların akabinde Dallas, Teksas kenti Ağustos sonunda rekor seviyede yağış aldı ve yıkıcı ani sellere neden oldu. Bilim insanlarının kuraklaşma dediği bir süreç olan yeni ve daha kuru bir iklime geçiyor. Bu halde devam ederse bölge genel olarak daha sıcak ve daha kurak hale gelecek. Böylelikle çöller büyüyecek, ırmaklardaki ve göllerdeki su hacimleri küçülecek.
“Bugün toplum her zamankinden daha fazla su güvenliği beklentilerine bağlı. Dünyanın rastgele bir yerindeki bir toplum bu beklentileri karşılayamazsa ne olacağı, gezegendeki herkesin geleceğini şekillendirecektir.”
-Giulio Boccaletti, “Water, A Biography”
Rusya ve Çin’den fazla Batı önderliğindeki liberal sistemin sonu için en büyük tehdit iklim, su ve besin krizleri. Hayatımızdaki meselelerin birçoklarının kaynağında “prisoner’s dilemma” bulunuyor. İş birliği kurmak yerine sonunu düşünmeden istikrarsız, soluksuz büyüme ve rekabet isteğiyle bezeli oyun teorisi yaklaşımları da tüm temel sıkıntıların kaynak noktasında. Bu nedenle dünyanın şu anki politik durumuna baktığımızda iklim, su ve besin sıkıntılarında bir düzgünleşme olmasını pek mümkün görmüyoruz. Tüm bu iyileşmelerin olması için gereken iş birliği, tıpkı iktisat ve şirketlerde olduğu üzere farklı paydaşların birbirleriyle oynadığı oyununun sonucu hiçbir vakit olmayacak. Acı lakin şu anda gerçeğimiz bu ve bu duruma nazaran tedbirlerimizi almamız gerekiyor.
Emtia kümelerinin büyük kısmında arz tarafı yapısal olarak sıkışık. Güç ve gübre mevzularını daha evvel işlemiştik. Metallerden ise şimdi ayrıntılı olarak bahsetmedik lakin Şili’nin bakır üretiminin dörtte birini sağlayan devlet şirketi Codelco’nun, en son üretim kestirimlerini 2004’den beri en düşük düzeylerine çekmesi, global bakır arzında ağırlaşan darboğazlarla ilgili ipuçları veriyor.
Tarım ve gıdayı çok yakından ilgilendiren bir de La Niña dalgası var natürel. Bu ayın başlarında, dünyanın dört bir yanındaki hava durumu ofisleri, üçüncü bir La Niña’nın artık neredeyse kesin olacağını iddia etti. Yani üçüncü bir soğuk hava dalgası dünyayı bekliyor. ABD İklim Kestirim Merkezi’ne nazaran de La Niña şartlarının Kasım ayına kadar devam etme mümkünlüğü yüzde 91, Ocak ayına kadar devam etme bahtı yüzde 80 ve Mart 2023’e kadar devam etme ihtimali ise yüzde 54. Bloomberg’de yer alan bir tahlile nazaran dünya, 2023’ün sonuna kadar 1 trilyon dolarlık afet zararıyla karşı karşıya kalabilir. La Niña, çok sel, ağır ısı ve şiddetli kuraklık üzere çok hava olaylarıyla bağlantılıdır. Art geriye üç La Niña’nın olduğu yıllar 1950’den beri yalnızca iki defa gerçekleşti. La Niña’nın bilhassa de Asya’da pirinç ve global ölçekte ziraî eserler üzerinde arz tarafında daha da sorunlu bir durum yaratması kelam konusu. Öte yandan da bunlara ait talep artmaya devam ediyor.
Özetle, dünya iktisadı stagflasyona hakikat yelken açmışken, dünyanın hidrolojik döngüsünün bozulması, değişen hava şartları, kuraklık, seller, gitgide artan yangın dalgaları, toprakların randımanlarının bozulması ve ekstrem hava olaylarının daha sık gerçekleşecek olmasına karşı tarım en savunmasız alan ve maalesef orta ve uzun vadede daha yüksek besin fiyatları ufukta gözüküyor.
“Sen de öğrendin mi o sırrı ırmaktan; vakit diye bir şey yok mu yoksa?” Irmağın tıpkı anda her yerde, kaynakta ve ağızda, şelalede, vapurda, akıntıda, okyanusta ve dağlarda, her yerde ve her vakit olduğunu. Geçmişin ya da geleceğin gölgesi değil şimdinin yalnızca onun için var olduğunu.”
-Siddhartha, Herman Hesse
Yazar: Murat Berk, Yapı Kredi Yatırım Baş Stratejisti
ANALİZ: ABD İktisadı Resesyona Girer mi?
Lehman Brothers sonrası tedirginliğin yeni adresi: Credit Suisse
FÖŞ: Emre Ballıca ile Dünya İktisadı Sohbeti
