İran genelinde yayılarak devam eden protestolar, 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin başörtüsünü yanlışsız kullanmadığı için yakalandıktan sonra polis nezaretinde trajik halde öldürülmesi üzerine patlak verdi. Bu vefat birinci değil hatta son da değil. Zira protestocuların İran’ın Dini Başkanı Ayetullah Ali Hamaney’e ve temsil ettiği rejime karşı meydan okumaları İran halkının kıymetli bir kesiminin demokrasi ve bağımsızlık için verdikleri uzun gayretin bir modülü; devamı.
İran’daki protestoların bu kadar yaygınlaşması, katı cinsiyet ayrımcılığının yarattığı reaksiyonlardan yükselip yozlaşmış ve despotik rejime karşı erkeklerin de dayanak verdiği bir halk isyanına dönüşmesinin ardında ise ekonomik nedenleri yakalamak kıymetli. İşsizlik, yüksek genç işsizliği ve yüksek enflasyon yanında yolsuzlukları ayyuka çıkmış bir baskıcı hükümet, protestoların ardındaki ekonomik yer.
40 küsur yıllık iktidarlarının bilhassa son 15 yılında iktisat sıkıştıkça ve sıradan insanların hayatları zorlaştıkça, İhtilal Muhafızları ve hükümete bağlı başkaları, serveti ellerinde ağırlaştırarak ulusal iktisadın daha da büyük bir kısmını ele geçirdiler. Bilhassa son birkaç yılda iktisat sert bir halde daraldı, İran para ünitesi çok kıymet kaybederek enflasyonu çok üstlere itti. Hükümetin hasarı telafi etme eforları yetmedi, yolsuzluk derinleşti.
Kadim ve varlıklı topraklarda yaşayan İran halkı için bağımsızlık, despot rejimin bayan düşmanlığından öteye iflas etmiş bir iktisat, Putin ve Çin’e boyun eğmişlikten kurtulmanın üzerine kurulmakta.
İran şu anda büyük ölçüde ABD yaptırımlarının neden olduğu ekonomik meselelerle boğuşuyor. Yaptırımların tesiri, toplumun en savunmasız kısımları tarafından en ağır hissediliyor: temel besin ve mallara ulaşmakta zorlanan geniş halk kesitleri ve etnik azınlıklar.
ABD yaptırımları maksat aldıkları baskıcı devletleri zayıflatmakta başarısız olmakla kalmadı, tıpkı vakitte onlara sahiden yarar sağladı. 1979 Devrimi’nden bu yana, ABD’nin hareketleri, Molla rejiminin ülkeyi sömürmeleri ve kaygı ile yönetmeleri için sonsuz fırsat sağladı. Hatta en son katı rejim yanlısı Raisi’nin Lider seçilmesi, kısmen, Trump’ın 2018 sonrasında “azami baskı yaptırımlarının” bir eseri olarak görülebilir.
Yıllarca süren yaptırımlar ve ekonomik izolasyon, İran’ın dış alakaları için tam ulusal kapasite ve kaynaklara dayanan kapsamlı bir strateji geliştirmesini engellemiş durumda. Tahran, vaktinin ve gücünün birçoklarını yaptırımlar altında var olmaya harcarken, Rusya ve Çin’i bu maksat doğrultusunda kıymet biçilmez ekonomik ortaklar olarak görüyor. İslam Cumhuriyeti, Putin’in bu yıl Ukrayna’yı işgal etmesinin akabinde Rusya’nın yörüngesine daha fazla girerken, bir vakitler en büyük ticaret ortağı olan Avrupa ile ekonomik bağları giderek azaldı.
Pekin ve Moskova, Tahran’a daima olarak diplomatik ve ekonomik takviye sağladı. Pekin, ABD yaptırımları altında felç olan İran’dan petrolünü ithal ediyor ve İran iktisadının can damarı olan ticaretini sürdürüyor. İran’a çeşitli alanlarda milyarlarca dolarlık Çin yatırımını içeren 25 yıllık stratejik kapsamlı bir muahede da imzaladı. Rusya ile, Batı ile nükleer muahedesinin onarımını ve yaptırımların kaldırılmasını destekliyor.
Çin’le gelişen ticarete rağmen, İran’ın birçok küçük ve orta ölçekli birçok işletmesi, ucuz ve düşük kaliteli Çin mallarının ithalatı nedeniyle yıllar içinde iflas etti. Hükümet, yaptırımlar altındaki hudutlu finansal kaynaklar ve Çin’den yapılan ithalatı denetim etmede siyasi münasebetlere öncelik vermesi nedeniyle bu yerli girişimcileri destekleyemedi.
Üstelik, üst seviye diplomatik ziyaretlere, Rusya ve Çin ile çeşitli mutabakatların imzalanmasına karşın, Tahran idaresi, Pekin ve Moskova ile ülkenin ekonomik bahtını ve yalnızlığını değiştiren bir ekonomik münasebet geliştiremedi. İran tarafında bölgesel hegemonya olmak üzere giriştiği Suriye, Irak ve Lübnan’daki planları ile İsrail’le büyük uyuşmazlığı üzere uzun müddettir devam eden öbür öncelikler var.
İran’la Çin’in yılda yaklaşık 19 milyar dolarlık ticareti tersine, Rusya-İran ticareti lakin 3 milyar dolara ulaşıyor. Belli altyapı projelerine katılmak dışında, Rusya daha fazla ekonomik paydaşlıktan kaçınıyor. İran’ın siyasi sınıfının birtakım üyeleri, Rusya’nın İran’ın bölgesel ve global pazarlara güç ihracatını engelleyen ana faktör olduğuna, ülkenin Suriye’den yahut Hazar Denizi üzere bölgesel varlıklarından elde ettiği ekonomik yararlardan yararlanamamasının en önemli nedeni olduğuna inanıyor.
Raisi’nin eylül başlarında Özbekistan’ın başşehri Semerkant’ta düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü başkanlar tepesine katılmasının akabinde, İran’ın statüsü gözlemci devlet pozisyonundan yükselmiş oldu. Lakin, Ukrayna işgaliyle Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, Çin’in Rus petrolünü daha fazla alırken, İran’ın potansiyelini kaybetmesine neden oluyor. Bu bile bağları içinde kendi başına bir aksi dinamiğe işaret etmekte.
Yaptırımlar kaldırılırsa, İran’a kullanılmayan güç kaynakları üzere eşsiz jeopolitik ve jeoekonomik avantajlarından kimilerini kullanma ve Batılı yatırımcılar için son derece cazip bir pazar olarak görünme bahtı elde edecek.
Tahran, Rusya ve Çin ile ekonomik ilgilerini Batı’ya karşı kaldıraç olarak kullanıyor olsa da gerçek olan her iki ülkenin de İran’ın büyük ekonomik beklentilerini, vahim ekonomik durumunu dönüştürmek üzere neredeyse imkânsız bir misyonu yerine getiremeye hazır olmadıkları.
İran iktisadı yalnız fakat halkı yalnız değil
2009’daki hileli seçimler, 2017’deki makus ekonomik idare ve 2019’daki yakıt artırımları üzerine başlayan yakın tarihli protestolar, İran güvenlik güçleri tarafından sert bir formda bastırıldı. Bu son isyanın mukadderatı de farklı olmayabilir. Yeniden de İran Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana birinci sefer, mevcut ayaklanma, Tahran’ın kuzeyindeki güçlü İranlıları, güneyde ağırlaşan personel sınıfını, Türk, Kürt, Fars tüm etnik azınlıklardan oluşmasıyla başkalarından farklı.
Derin ekonomik problemlere doğan ve ambargo ortamında büyüyen, %25-30 civarı işsizlikle boğuşan genç neslinse iştirak nedeni İran için gelecekten umutlarını kesmeleri. Vakit zaman yaklaşan “reform” adımlarından bir sonuç elde edilmemiş olmasının verdiği “kaybedecek hiçbir şeylerinin kalmadığı” kanısı.
Mevcut ceberut rejim evvelki başkaldırılar üzere bunu da yüzlerce insanı öldürerek, binlercesini sindirerek bastırabilir. Ancak isyanın arkasındaki büyük ve her geçen yıl derinleşen ekonomik problemlerin varlığı, temel insan hakları talepleri ve daha uygun bir hayat isteği Molla rejiminin artık daha şiddetle sarsıldığını gösteriyor.
İran üzere büyük bir medeniyetin mert bayanlarını, onların yaktığı ateşi büyüten erkeklerini buradan hürmetle selamlamak, seslerini duyurmak da bu kıssanın bizlere düşen kesimi oluyor.
Artı Gerçek
