Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından son devirlerde ilan edilen kurallarla bankacılık sisteminin ticari kurumlara yönelik kredi fiyatlaması piyasa matematiği mantığından büsbütün çıktı. Bu noktaya çeşitli evreler sonrasında gelindi. Türkiye, uzun vakittir piyasa fiyatlamalarında yönlendirici, düzenleyici, eşit rekabet kurallarını gözetici düzenlemelerin ötesine geçen bir iktisat idaresi anlayışına sahip. Fakat, son periyotların adımları bir öbür boyuta işaret ediyor.
Bu yazıdaki gaye, düzenlemeleri anlatmak değil, düzenlemelerin bankaların ticari kredi fiyatlamasında yaşadığı “dengesizliğe” vurgu yapmaktır.
Düzenlemelerin sonucunda, bankalar ticari müşterilerinin finansal tahliller sonucunda tespit ettikleri risklerini fiyatlayamıyorlar. Bugün için ticari kredilerde %17,07 ve üzerinde faiz oranı uygulayamıyorlar. Fiyatlama baskısının yanı sıra, kullandırdıkları kredilerin kimi çeşitleri için ayrıyeten devlet tahvili almak zorundalar. Baskının temelinde devlet tahvili alma zaruriliği yer alıyor.
Bankaların kullandırdıkları ticari kredilerin vadeleriyle devlet tahvillerinin vadeleri uyuşamıyor. Bu nedenle, bilançolarının vade idaresini yanlışsız finansal idare unsurları çerçevesinde hayata geçirmeleri bu baskılar altında mümkün değil. Bu durumda, devlet tahvili almak zorunda oldukları kredileri vermemeyi tercih ediyorlar. TCMB’nin isteği de bu kredilerin verilmesini engellemek esasen. Çünkü, kredi sisteminin yüksek süratle çalışması enflasyonda rekorlar getirdi. Nitekim, kredi büyümesi %10’u geçen bankalar, aşıma husus kredi fiyatı kadar menkul değer almak ve bu menkul değerleri 1 yıl tutmak zorundalar. Kredi düzeneğinin soğutulması için faiz devre dışı bırakılınca, geriye kurallarla baskı kurmak kalıyor. Yapılan da bu. Lakin, sonuçları ağır. Vade ögesi dışında, devlet tahvillerinin çeşitli vadelerdeki getirileri kabaca %11-14,50 aralığında. Bir banka, tüketici enflasyonu %85,51, üretici enflasyonu %157,69 iken %11,00-17,07 aralığındaki getirileri kabul etmek ister mi?
Yukarıdaki anlatılanlar, fiyat baskılamaları sonucunda ticari kredilerin getirisinin geldiği noktaya işaret ediyor. Bir de kredinin kaynağı olan mevduatın maliyeti var. O cephede neler oluyor?
Bankalar, mevduat cephesinde de mevzuat yoluyla sıkıştırıldılar. Tasarruf sahipleri yüklü olarak tasarruflarını yabancı para cinsinden mevduat hesaplarında tutmayı tercih ediyorlar. Yüksek enflasyona maruz kaldığı için istikrarını yitirmiş ve gerçek getirisi negatif olan TL ile tasarruf cazip değil. Bunun nedeni de TCMB’nin para siyaseti ismine geliştirdiği uygulamalar.
Tasarruf sahibinin TL cinsinden tasarruf yapmasında motivasyonsuzluk yaratan TCMB, “Liralaşma” uygulaması ile TL tasarruf biriktirilmesi işini bankalara ihale ediyor. TL mevduat toplamı hukuksal ve gerçek bireylerde farklı başka taban %50 olmak zorunda. Aksi takdirde, bankalar ek menkul değer almakla yükümlüler.
Kur muhafazalı mevduat (KKM), kurun hareketli olmadığı şartlarda cazibesini yitirince, bankalar TL cinsinden mevduat faizlerini son günlerde yükseltmeye başladılar. Emel, ek menkul değer almak zorunda kalmamak. Bankalar aylık TL mevduata %25-26 ve üzerinde oranlar söylem etmeye başladılar. Çünkü, KKM’nin faizi bugün %13,50. Tasarruf sahibi, tüketici enflasyonu %85,51 iken %13,50 oranındaki getiriyi kabul etmek ister mi? Kaldı ki, %85,51’lik bir enflasyon karşısında %25-26 ile de negatif gerçek getiri kelam konusu.
Bankaların getirileri azami %17,07, maliyetleri %25 civarındayken nasıl kar elde edecekler? Bu sorunun karşısında, bankaların karlılıklarının rekor seviyede arttığına dair haberler akla gelecektir. Eylül sonu prestijiyle ilan edilen bankacılık bölümü bilgilerinde üstte anlatılan gelişmeler kısmen yer buldu. Zira, TCMB’nin yeni düzenlemelerinin tarihi 20 Ağustos 2022. Her ne kadar banka karları arttıysa da, özkaynak karlılığı %34 üzere bir düzeyde, yani enflasyonun çok altında. Teşebbüsçü, temel olarak işletmesine koyduğu sermayenin getirisine ve enflasyonla kıyaslamasına bakar.
Şunun altını da bilhassa çizmek gerekiyor ki bankaların artan karlılıklarının nedeni de TCMB idi. Siyaset faizi indirilirken bankaların maliyetleri düşürülmüş oldu. Bankalar, daima artan riskler nedeniyle verdikleri kredilerin oranlarını mevduat faizlerininki kadar indirmediler. Risklerin arttığı şartlarda, temel fonksiyonlarından biri “risk fiyatlaması” olan bankalar piyasa risklerini belirli bir oranda daha düşük bir fiyatla satın aldılar. Hal bu türlü olunca TCMB, kredi fiyatlamalarına baskı uygulamaya başladı. Bu kere, üstte anlatıldığı üzere, bankalara ziyan ettirecek uygulamalar devreye alınmış oldu. Bankalar, bu kere ziyanları yok edecek fiyatlamalara yöneldiler. Nasıl?
Bankalar, mevduat maliyeti ile kredi fiyatı ortasındaki aleyhlerine olan farkı faiz oranı dışındaki fiyatlama araçlarını kullanarak aşmaya çalışıyorlar. Faiz oranının üzerine ticari müşterilerinden komite talep ediyorlar. Alınabilecek kurulların da kanunlarla çerçevesi çizilmiş durumda. Her komite tipi tertipli olarak alınamıyor ve oran tavanları kelam konusu. Örneğin, %16-17 olarak ilan edilen faiz oranının üzerine kural gereği azami %1,1’lik komite eklendiğinde, kredinin banka açısından getirisi fakat %17-18 üzere bir düzeye çıkabiliyor. Bunun üzerine, bir diğer kurul çeşidi ya da masraf da alındığında verilen kredinin bankaya getirisi %24-25 üzere düzeylere lakin ulaşıyor. Yani, hala mevduatın %25-26’lık maliyetine ulaşılabilmiş değil. Bankalar, fiyatlama çaresizliği içinde kullandırdıkları kredilerin, örneğin %20’si ya da 30’u kadar bir meblağının ayrıyeten vadesiz mevduat hesabında bırakılmasını talep ediyorlar. Böylelikle, kullandırdıkları kredinin getirisini %27-28 üzere düzeylere fakat taşıyabiliyorlar. Bu koşullar altında, bir ticari kredinin maliyetini tahlil etmek gayesiyle TCMB’nin ilan ettiği ticari kredi faizlerine bakmanın rastgele bir manası kalmadı.
Geçtiğimiz hafta, bankalara bir ihtar gönderildi. Buna nazaran, bankaların müşterilerinden vadesiz mevduat talep etmelerinin önüne geçilmeye çalışıldı. İstenmeyen kredilerin kullandırılmış olması sorgulandı. Fakat bankacılık sistemi, geliştirdiği prosedürlerle ticari kredi fiyatlamalarına devam etmek zorunda. Aksi takdirde, kaynakları makul ölçüde dahi harekete geçirecek fiyatlama düzeneği çalışmaz hale gelecek. Piyasa matematiğine karşıt düzenlemeler tasarruf sahibini, firmaları ve bankacılık sistemini bir açmaza ittirdi. TCMB, her yeni kural sonrasında karşılaştığı ve beğenmediği piyasa uygulamalarını yeni bir kural ile sonlandırıyor.
Bankacılık sisteminin üstte anlatılan çerçevede kredi verebileceği kısımlar, net ihracatçılar, mali kuruluşlar ve KOBİ’ler. Bankacılık sisteminin ziyan edecek formda fiyatlama yapmaya devam etmesi istendiği takdirde, bu 3 kesim de kredi kullanamaz hale gelecek. Gerçekten, bankacılık sisteminden fonlanamayan şirketlerin bono ihraçlarına adeta atak ettikleri göze çarpıyor.
Kredi düzeneği soğutulmalıydı. Kredi genişlemesi denetimli bir yavaşlama yaşamak zorundaydı. Lakin, “ekonomi politikası” piyasaya tertip getirir, bir kaçma ve kovalama oyunu yaratmaz.
Arda Tunca
